Бизнес ?леуметтік экономикалы? м?ні ж?не к?сіпорын лекция

Ашық сабақ тақырыбы:

Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні және кәсіпорын

Утеуова Алтын Магзумовна – есеп — экономикалық пәндер оқытушысы , Орал газ , мұнай және салалық технологиялар колледжі

МАҚСАТЫ:

• кәсіпкерлік туралы түсінік беру.
• кәсіпкерлітің түрлері, кәсіпкерге тән қасиеттері туралы, кәсіпкерлік мақсатына жету жолындағы қиыншылықтар мен табыстарға қол жеткізуге болатындығы арқылы оқушыларды алға койған мақсатқа жетуге тәрбиелеу.

Жұмыс нәтижиесі:

• Кәсіпкер, кәсіпкерліктің түрлері жайында жаңа түсінітер қалыптасады, өмірмен байланыстыра біледі.

Өткен сабақты қайталау

Сұрақ-жауап

Кәсіпкерлік

Кәсіпкер

• кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, кәсіпорын құру үшін қаражат іздеп табатын және сол тапқан қаражатымен кәіпкерлік тәуекелдікке бас тігетін адам.
• кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, кәсіпорын құру үшін қаражат іздеп табатын және сол тапқан қаражатымен кәіпкерлік тәуекелдікке бас тігетін адам.

Кәсіпорын

• қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яғни заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субьект.
• қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яғни заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субьект.

Кәсіпорынның мақсаты

• Қандай жағыдай тусада, мемлекеттің жоспарын орындау.

Кәсіпкерлік қызметтерін атаңыз

• Өндірістік
• Коммерциялық
• Қаржылық
• Кеңестік

Өндірістік кәсіпкерлік

• Бұл кәсіпкер тікелей жағдайда өнімдерді,тауарларды,жұмыстарды,қызметтерді, ақпараттарды өндіруді жүзеге асыратын қызмет түрі.

Коммерциялық кәсіпкерлік

• Тауарлық-ақшалық,сауда-айырбас операциялары анықтаушы рөл атқарады.

Кеңестік кәсіпкерлік

Қаржылық кәсіпкерлік

Басқару мәселелері бойынша тәуелсіз көмек пен кеңесті беретінімен қорытындыланады.

Сатып алу және сату объектісі арнаулы тауарлар-ақша,валюта,бағалы қағаздар болып табылады

Сергіту сәті:

• Сауда белгісін қорғау

«Отандық брендті бірге жасайық!» жарнама

Видео – сұрақ: «Білім аукционы»

Есеп:

Есеп

II ТОП

I ТОП

Сіздің «Баян сұлу» фирманыз пайда алған алмағанын анықтаныз,егер мыналар белгілі болса:

Фирма табысы:

Печенье сатылды-15000 теңге

Сыйлық үшін алынды-500 теңге

Сыйлық орамасындағы печенье сатылды-2000 теңге

Сома:17500

Фирма шығыны:

Орама материалдары-300 теңге

Қызметкер еңбегінің ақысы-5000 теңге

Ұн сатып алу-800 теңге

Май,сүт,қант сатып алу-1500 теңге

Электр энергиясы ақысы-500 теңге

Бөлмелерді жинау-1000 теңге

Сыйлық орамы-300 теңге

Сома:

Фирма табысы:

Фирма шығыны:

Пайда:

Сіздің «Рахат» фирманыз пайда алған алмағанын анықтаңыз егер мыналар белгілі болса:

Фирма табысы :

Жалпы табысы-150 000 теңге

Фирма шығыны:

Қызметкерлерге жалақы-70 000 теңге

Салық төленді-7000 теңге

Көлік қызметтеріне жұмсалған шығын-8000 теңге

Фирма табысы:

Фирма шығыны:

Пайда:

150000

12500

85000

9400

8100

65000

5

Ұжымды-топтық жұмыс

« Бизнес-жоспар » жобасын құрастыру

« Егер мен кәсіпкер болсам » эссе жазу

Бекіту. Кестені қара

Кестені қара. Сенің ойынша осы кәсіп өкілдерінің қандай қасиеттері болуы керек? Керек бағанға + қой.

Кәсіп түрлері

  Араласа

  Тігінші

білу

  Дене бітімі

  Құрылысшы

  Тәжірбие

  Программист

  Артист

  Ерекше

қабілет

  Мұғалім

  Білім

  Дәрігер

  Сатушы

Осы кәсіп өкілдері экономикаға қалай қатысады?

«Кәсіпкер» сөзіне кластер құрастыру

Қорытындылау:

Үй тапсырмасы: Қайталау

Назарларыңызға

рахмет!!!

Бизнес, әлеуметтік экономикалық мән және кәсіп орын

Единственный в мире Музей Смайликов Самая яркая достопримечательность Крыма

Скачать 21.68 Kb. Название Дата 01.01.1970 Размер 21.68 Kb. Формат файла Имя файла _леуметтік экономикалы_ Ж_не саяси дамуы.docx Тип Документы #986631

Предварительный просмотр недоступен. Но вы можете скачать оригинальный файл.

---

Табысты? экономикалы? м?ні б?гінгі экономикалы? теорияны? е? бірінші к?рделі ж?не жан-жа?ты ??ымдарыны? бірі болып табылады. Экономикалы? к?з?арас бойынша табыс дегеніміз – б?л а?ша шы?ыстары мен кірістеріні? айырмасы. Шаруашылы? т?р?ыдан ?арастыратын болса?, табыс б?л к?сіпорынны? есепті кезе?іні? басында?ы ж?не со?ында?ы м?ліктік жа?дайыны? айырмасы болып табылады. Б?л жерде табыс ??ымы к?сіпорынны? ?зіні? ?аржылы?-шаруашылы? ?ызметінен алатын алуан т?рлі табыстарыны? шы?ындар к?лемінен басым болатын жа?дайын білдіреді [10].

Табыстарды ?алыптастыру с?ра?тарын ?арастыр?ан кезде «т?сім», «табыс», «пайда», «таза пайда» деген негізгі ??ымдарды? айырмашылы?тарына то?талу ?ажет. Я?ни осы к?рсеткіштерді? ?айсысы сомалы ма?ынада аз немесе к?п ж?не ?айсысы ?айсысынан шы?атынын ?арастыру керек. Негізінен, т?сім ?німді ?ткізу, ?ызмет к?рсету н?тижесінде ?алыптасады. ?аза?стан Республикасында?ы нормативті к?здерде пайда аны?тамасы жо?, тек ?ана барлы? жерде табыс, таза табыс, салы? салынатын табыс ж?не т.б. ??ымдарды? аны?тамаларын бай?аймыз.

Табыс т?сінігін т?бегейлі ?арастыру ?шін т?сім деген экономикалы? категорияны ?арастыр?ан ж?н. Экономикалы? ?дебиеттерде ?ткізуден т?скен т?сімні? жоспарлы сомасы келесідей формуламен аны?талады:

Вр = О₁ + В_тп – О₂.

М?нда?ы О₁ – жоспарлы жылды? басында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?німдерді? ?ткізу ??ны бойынша ?алды?тары; В_тп – жоспарлы жылда?ы ?ткізу ??ны бойынша тауарлы ?нім; О₂ – жоспарлы жылды? со?ында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?німдерді? ?ткізу ??ны бойынша ?алды?тар.

Алды??ы та?ырыпта шы?ындарды? жоспарлы сомасы (толы? ?зіндік ??ны) осы?ан ??сас формуламен аны?талды:

Зр = О₁ + ТП – О₂ + С.

М?нда?ы О₁ – жоспарлы жылды? басында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?німдерді? ?ндірістік ?зіндік ??ны бойынша ?алды?тары; ТП – жоспарлы жылда?ы ?ткізу ??ны бойынша тауарлы ?нім; О₂ – жоспарлы жылды? со?ында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?німдерді? ?ндірістік ?зіндік ??ны бойынша ?алды?тар; С – ?ндірістен тыс шы?ыстар.

Бірінші формулада?ы к?рсеткіштер ?ткізу ??ны бойынша, ал екінші формулада?ы к?рсеткіштер ?зіндік ??ны бойынша есептелгенін бай?ау?а болады. Ба?а мен ?зіндік ??нны? айырмашылы?ы пайданы беретіні белгілі. Осыдан пайданы есептеуді? келесі формуласы шы?ады:

Пр=Вр-Зр

Пр = П₁ + П_тп – П₂.

М?нда?ы П₁ – жоспарлы жылды? басында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?нім ?алды?тарында?ы пайда; П_тп – жоспарлы жылда?ы тауарлы ?німдегі пайда; П₂ – жоспарлы жылды? со?ында?ы ?ткізілмей ?ал?ан ?нім ?алды?тарында?ы пайда.

Табыстар – ?аржымен ты?ыз байланысты к?рделі экономикалы? категория. Табыс – б?л шы?ын ??ралдарымен байланысты (оларды ж?зеге асыру уа?ытына байланыссыз) белгілі бір ж?мысты? н?тижесі. Табыс ?ндірістік, коммерциялы?, делдалды? ж?не бас?а да ма?саттар?а ба?ыттал?ан ?ызмет н?тижесі болып табылады. Сонымен ?атар жа?адан ?ызмет ж?не ?нім шы?арыл?анда б?лу кезе?інде пайда болады. Табыстар аралы? сипатта болуы м?мкін. Я?ни ?зіні? ?алыптасуынан кейін жа?а б?лу кезе?іне ?адам жасайды немесе айырбастау (а?ыр?ы табысты жина?тау?а ж?не т?тыну?а ?олданылатын табыс деп т?сінеміз) деген жа?а ?ндірістік кезе?ге ?ту кезінде а?ыр?ы табыс ретінде ?ызмет етуі м?мкін. Табысты? аралы? сипаты бір шаруашылы? субъектісіні? табысы бас?а шаруашылы? ж?ргізуші субъектісіні? шы?ыстары есебінен ?алыптас?ан кезде к?рінеді. Мысалы, к?сіпкерлік секторды? табыс?а салынатын салы? т?ленген шы?ыстары мемлекетті? табысы немесе мемлекетті? ?леуметтік ма?саттар?а арнал?ан шы?ыстары жеке топ халы?ты? табысы болып табылады [11].

Нары?ты? экономикада к?сіпорын табысыны? р?лі оны? ат?аратын функцияларымен аны?талады. Экономикалы? нары?ты? ?атынастарды? ма?ызды категориясы ретінде табыс бір?атар ма?ызды функцияларды ат?арады.

Біріншіден, табыс – к?сіпорын ?ызметіні? тиімділігін білдіретін к?рсеткіш. Бас?аша айтар болса?, к?сіпорынны? табыстылы?ы деген деректі? ?зі оны? ?ызметіні? тиімділігіні? ай?а?ы болып табылады. Алайда б?л к?рсеткіш к?сіпорын иелері мен кредиторлары ?шін на?ты бір ?олайлы жа?дайды? д?лелі бола ала ма? ?рине, жо?, себебі к?сіпорын?а кез келген бір табыс ?ажет емес, оны? барлы? м?дделі т?л?аларды? (к?сіпорын иелеріні?, ?ызметкерлерді?, кредиторларды?) ?ажеттіліктерін ?ана?аттандырарлы? м?лшері ?ажет. Табыс м?лшері к?птеген факторлармен аны?талады, оларды? кейбіреулері к?сіпорынны? ?зіне байланысты болса, кейбіреулері к?сіпорынны? ?олынан келмейтін шаралар болып табылады.

Екіншіден, табыс ынталандырушы ?ызмет ат?арады. К?сіпорындарды? ?орытынды ?аржылы?-экономикалы? н?тижесі бола отырып, табыс нары?ты? шаруашылы? ?мірде шешуші р?л ат?арады. Табыс «к?сіпорындарды? басты ма?саты» деген д?режеге ие екенін білеміз. Б?л шаруашылы? субъектілеріні? экономикалы? ?рекеттеріні? ал?ышарты, ал ол ?рекеттерді? игіліктерге ?ласуы табысты? м?лшеріне, сонымен ?атар ?лтты? экономикада ?алыптас?ан оны ?лестіру т?ртіптеріне (соны? ішінде салы? салу ж?йесіне де) байланысты.

Табыс – меншікті капитал ?сіміні? бірден-бір к?зі. Нары?ты? ?атынастар жа?дайларында акционерлер мен ?аржы менеджерлері, к?сіпорын ?арама?ында ?алатын табыс м?лшеріне икемделе отырып, к?сіпорынны? даму перспективаларына с?йкес дивидендтік ж?не инвестициялы? саясаттар бойынша шешімдер ?абылдайды.

Нары?ты? экономикада табыс ?ндірістік активтерді? ж?не ?ндірілетін ?німні? ?оз?аушы к?ші болып табылады.

Та?ы да айта кететін жа?дай, табыс – к?сіпорын ж?мысшыларыны? ?леуметтік игіліктеріні? к?зі. Салы?тарды, дивидендтерді ж?не бас?а да бірінші кезектегі т?лемдерді ?тегеннен кейін к?сіпорын ?арама?ында ?алатын табыс ж?мысшылар?а материалды? ж?рдема?ы т?леуге, олар?а ?леуметтік же?ілдіктер жасау?а, ?леуметтік сала объектілерін ?аржыландыру?а ж?мсалады.

?шіншіден, табыс мемлекеттік бюджет ?аражаттарыны? ?алыптасу к?зі болып табылады. Табыс мемлекеттік бюджет ?азынасына салы?тар т?рінде, сондай-а? экономикалы? санкциялар т?рінде т?седі. Б?л ?аражаттар, ?з кезегінде, бюджетті? шы?ысты? баптарымен ?арастырыл?ан ж?не за?ды т?рде бекітілген ма?саттарына ба?ытталады [12].

Сонымен, к?сіпорынны? табысы – оны? экономикалы? ж?не ?леуметтік дамуыны? негізгі факторы. Б?л ?орытынды к?сіпкерлік ?ызметті? т?пкі ма?сатынан келіп туындайды. ?азіргі заманда?ы батысты? экономика ?алымдары к?сіпорындарды? ма?саттарын келесідей т?ртіппен т?жырымдайды:

– акционерлік меншікті арттыру;

– табысты арттыру;

– бас?арушылы? сыйа?ыларды арттыру;

– ?леуметтік жауапкершілікті арттыру.

?аржыны бас?аруды? б?гінгі теориясы бизнесті? е? бірінші кезектегі ма?саты – к?сіпорын акционерлеріні? материалды? м?дделерін арттыру болып табылады деген т?жырым?а негізделген. Я?ни к?сіпорындар ?здеріні? ?арапайым акцияларыны? биржалы? ??нын арттыруы тиіс. К?сіпорынны? бас?а ма?саттары да оны? экономикалы? саясатына ?з ?серін тигізетіні с?зсіз, алайда олар ал?аш?ымен салыстыр?анда ма?ыздылы?ы т?мен болып саналады.

К?сіпорын ма?саттарын осылай саралау батысты? экономика ?шін ?бден а?ыл?а ?онымды. Табысты арттыру аз ?ана уа?ытты ?амтитын ?ыс?а мерзімді міндет болып табылады, ал акционерлік меншікті арттыру – ?за? мерзімді ма?сат [13].

Табыс – б?л есептік кезе?інде активтерді? к?беюі немесе міндеттемелерді? азаюы.

Субъектіні? негізгі ж?не негізгі емес ?ызметтен т?скен табыстар оны? жиынты? табысын ??райды. Табыс т?скен немесе алыну?а тиісті ?ткізу ??нымен ба?аланады. ?ткізу ??ны субъект пен сатып алушыны? немесе активті ?олданушыны? арасында?ы келісіммен аны?талады. Субъект ?ызметінде сондай бірдей м?мілелер немесе жа?дайлардан бол?ан табыс бір уа?ытта т?скен деп саналады.

Табыс келесідей шарттарды орында?ан кезде мойындалады:

? табыс сомасы ?лкен сенімді д?режемен ба?аланады;

? м?мілемен байланысты экономикалы? пайдаларды субъект алу ы?тималды?ыны? бар болуы.

Тауарларды ?ткізуден т?скен табыс жо?арыда?ы ж?не т?мендегі шарттарды орында?ан кезде мойындалады:

? субъектімен сатып алушы?а меншіктік ???ы?ын беру;

? м?міле бойынша на?ты ж?не болжан?ан шы?ыстарды ба?алау ?лкен сенімді д?режемен ж?ргізіледі.

Егер сатушы меншік иесіні? міндеттері мен ???ы?тарын са?таса, м?міле ж?зеге асырылмайды ж?не табыс мойындалмайды.

Табыстар аралы? т?лемдер ж?не сатып алушыдан алын?ан аванс негізінде мойындалмайды.

Бас?а субъектілермен активтерді ?олдану табыстарды т?мендегідей т?рде ?амтамасыз етеді:

? пайыздар – субъектіні? а?ша ?аражаттарын ?олдан?аны ?шін о?ан берілетін т?лем;

? роялти – субъектіні? ?за? мерзімді активтерін пайдалан?аны ?шін т?лем;

? дивидендтер – жар?ылы? капиталда ?атысу б?лігіне с?йкес акционерлер арасында таза табысты б?лу.

?аза?стан Республикасыны? Салы? кодексіне с?йкес «жылды? жиынты? табыс», «м?ліктік табыс», «салы? салынатын табыс» деген т?сініктер бар.

Жылды? жиынты? табыс салы?ты? кезе?ні? ішінде алыну?а жататын табыстардан т?рады. Жылды? жиынты? табыс – за?ды ж?не жеке т?л?аны? жыл бойы т?рлі к?здерден ал?ан табысы.

Данный текст является ознакомительным фрагментом.

Слайды презентации

1 тақырып. Қазақстан Республикасының
экономикалық дамуын сипаттау және оны мемлекеттік реттеу

Дәріс
жоспары:

1 Ұлттық
экономика. Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық салалық құрылымы.
Салаларды топтастыру

2 Нарық
мәні. Нарықтық механизм. Нарықтың артықшылығы мен негативтігі

3 Нарықтық
экономиканы реттеудің әдістері мен мәні. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
экономикалық тұтқасы

4
Өнеркәсіптің салалық ерекшелігі. Жоспарлаудың салалық ерекшелігі

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Ұлттық
экономика. Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық салалық құрылымы.
Салаларды топтастыру

2 Нарық
мәні. Нарықтық механизм. Нарықтың артықшылығы мен негативтігі

Қазіргі
уақытта экономиканы ұйымдастырудың екі әдісін бөліп қарастырады. Біріншіден, экономиалық
шешімдерді үкімет қабылдаған кезде. Екіншіден, субъектілер өз беттерімен
ресурстар мен соңғы өнімді сату кезінде ақшалай қаражаттың, нарықта
экономикалық шешімдерді қабылдау болып табылады.

Нарықтық
экономика – бұл әр түрлі тұлғалар мен компанияларының үлкен бөліктерін өндіріс
және қажеттілік кезінде ұйым экономикасының түрі. Нарықтық экономикаға
қарама-қарсы кезінде, командалық экономика — өндіріс және бөліс кезінде
барлық  шешімдерді мемлекет қабылдаған кездегі экономикалық ұйымның әр
түрлілігі. Қазіргі қоғам бұл жоғарыда айтылған категориялардың ешқайсысына
жатпайды. Елде аралас экономика – яғни, нарықтық элементтері бар және
басқарудың командалық түрі болып отыр.

Нарықтық
экономика – бұл баға жүйесі мен нарықтың арасындағы өндіріс пен олардың әр
түрлі қызметтерінің адамдар координациясының күрделі механизмі; адамдар
білімдері мен әр түрлі массалық қызметтердің біріктіру үшін коммуникация
орталығы болып табылады. Қандай да орталандылыған ақпарат немесе нарықтағы
арнайы есептерді шешу мәселелер, оның ішінде рұқсаты жоқ өндіріс мәселелерін
шешуде, ауыспалы және бағынышты белгісіз сандарды бөлу кезіндегі мәселелерді
шешуде  қолданылды. Ешкімде нарықты құрастырмайды, бірақ бәрібір ол
қызмет етеді. Егер оны кеңінен қарастыратын болсақ, онда нарықтағы сатушы мен
сатып алушылар арасында тауар мен қызметтер баға құнын анықтаушы болып
табылады. Нарық бағалы қағаздар нарығы сияқты, орталықтандылыған және
жылжымайтын мүлік және еңбек нарығы тәрізді деорталықтандылыған. Электрондық
орталықтар көмегімен қаржы активтері мен қызметтерін сату кезінде
пайдаланылатын электрондық түрі ретінде танылады.

Нарық –
тауарлар мен қызметтер саныны мен нарық анықтаған бағалар үшін әрекет ететін
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы механизм болып табылады.

Нарықтық
жүйеде барлығына қатысты баға бар және ол ақшалай қаржы ретінде болады. Баға
шарттарды көрсетуші негіз бола отырып, әр түрлі тауарлар мен оған көрсетілетін
қызметтер үшін өз еркімен айырбастауда болатын жағдайларда қарастырады. Әрбір
уақыт кезеңінде, бір субъектілер сатып алып жатса, екінші субъектілер сатып
жататындығы белгілі, сондай-ақ, осы уақытта фирмалар жаңа өнім шығарады, осы
уақытта нарықта шығарылған тауарлар жөнінде мемлекеттік басқару тарапынан,
үкімет жаңа заңдарды өңдеп шығарып жатады. Соңында нарық әрқашанда мәселелерге
қатысты шешімдер қабылдайды: не, қалай және кім үшін сияқты сауалдардың
жауапртарын қарастырады. Экономикадағы барлық күштерді ескере отырып, нарықтағы
сұраныс пен ұсыныстың арасындағы тепе-теңдікті теңдестіреді. Нарықтық теңдік,
сатушы мен сатып алушылар арасындағы теңдік болып табылады. Үй шаруашылығындағы
қызметте де, фирмалар да, анықталған тауарлар санының бағасына байланысты сату
мен сатып алумен айналысады. Нарық сатушы мен сатып алушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандырған кезде теңдік бағасына жетеді. Бағаның төмендеуі өте үлкен
көлемдегі өнімді нарыққы шығаруды білдірсе, бағаның жоғарлауы – дефицит
болғандығын білдіреді.

Осыған
байланысты, баға әр түрлі нарықтағы сатушы мен сатып алушы арасындағы теңдікті
белгілеу үшін көмегін тигізеді. Барлық мүмкіншіліктегі нарықтар түрлерін
біріктіру кезінде өндіріс көлемі мен жалпы теңдік бойынша бағалар анықталады.

3 Нарықтық
экономиканы реттеудің әдістері мен мәні. Экономиканы мемлекеттік реттеудің
экономикалық тұтқасы

Концептуалды
негізде, ағымдық мақсаттар мен құралдардың жиынтығы қолдану үшін қажетті
мемлекеттік басқарудың екі үлгісін экономиканы мемелекеттік басқару шегіндегі.

Біріншіден,
нарық өзі ұсынатын ережелерді орындау түрлерінің экономикалық жүйесі болса,
соңында – тұтынушы өз ережелерін ұсынатын жүйе ол классификалық үлгілеу болып
табылады. Кейбір жағдайда, нарық реакциясының жауабы жеткіліксіз немесе
аяқталмаған болып шығады. Онда мемлекет осы басталған нарықтың жетіспеушілік
жағдайларын толтыруға немесе жалпы қоғам мүддесі үшін пайдалы іс-әрекеттер
ұсынуға мәжбүр болады. Алғашқы осы орайға қатысты жолды А. Смит өзінің
«Табиғатты іздестіру мен халық байлығының себептері» атты кітабында, автор
нарықты басқару кезінде жеке әрбір атқарылған немесе қойылған ережелерге
қатысты мемлекеттің басқарылуында және бақылауында қандай-да бір шектеу болуға
тиісті екендігін жазған болатын. Экономикадағы мемлекеттің атқаратын ролін
анықтауда классикалық үлгілеу кезінде нарық механизмдерінің талаптарына сәйкес
болу қажеттілігі туындайды. Мемлекетке тек қана атқарушы роль беріледі, себебі,
әр ұсынушылар өз позицияларынының дәлелдемелерін араластырулары қажет. Мемлекет
мағынасы жағынан есеп жүргізу көмекші фирмалар нарықта өндіретін өнімдері
жөніндегі орындалатын қызметтер мен талаптарына сай өз ұсыныстарын,
есептеулерін қажет етеді.

Екіншіден,
неоклассикалық үлгі, яғни 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында экономика
нәтижесінен дағдарыс болғандығы белгілі. Дж. М. Кейнс мемлекеттік басқару
тәжірибесі бойынша “толық қамту” теориясы негізде немесе “капитализмді басқару”
теориясымен негізделіп жасалынған. Кейнсиандық үлгісіндегі мемлекетті басқару
басты мағынасы: мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың басым бөлігінің көп
көлемде болуымен; мемлекеттік және аралас кәсіпорынның негізінде қаланған
мемлекеттік кәсіпкерліктің кеңейтілген түрін құруда; экономика стабилизациясы
үшін несие-қаржылық және бюджеттік-қаржылық регуляторларды кеңінен қолдану
болып табылады. 

Мемлекет
және нарық – экономиканың екі қолы тәрізді бола отырып, екеуі де бір-бірімен
тығыз байланыста екендігін айқындауға болады. Бірақ, нарық мемлекет сияқты,
өзінің арнайы мәселелерімен ерекшеліктерінің өзіндік құрылымымен анықталынады.
Нарықтық механизм бәсекелестікте көптеген артықшылықтарымен ерекшеленді, себебі
оның мүмкіншіліктері кең ауқымды, бірақ шектеусіз емес болып табылады. Кейбір
аймақтарда, механизмнің кең ауқымда бәсекелестік жасай алмағандығынан
мемлекеттік басқарудың араласуына тура келетіндігі аңғарылады. Біріншіден, бұл
ұйымның ақша қаражаттарының айалымдылығының дұрыстығын көрсетсе, екіншіден,
коллективтік қолданылудағы мемлекеттің қоғамдық тауарлар мен қызметтердің
ұсынылуымен, үшіншіден, нарықтық теңдікті және ресурстардың дұрыс бөлінуі
жөніндегі мемлекеттің тиімді ішкі саясат бағдарламасының дұрыс жүзеге асуы болып
қарастырылады.

Таңдалған
критерийлерге байланысты мемлекеттік қызметтер жіктелуінің бірнеше нұсқаулары
әрекет етеді. Бәрінен бұрын, олар тікелей және жанама түрде әрекет етеді.

Тікелей
әсер ету әдісі өздері таңдап алынбаған экономикалық негізде әрекет ететін
субъектілер шешімдерін қабылдауда мемлекет араласуын қажет етеді, ал
мемелекеттік жазбаларда (салықтар, амортизациялық аударымдар мөлшерін және
т.б.). Тікелей әдістерді экономикалық нәтижиесінің оперативтік жетістіктерінде
тиімділікті жоғарылатуда қолданады, бірақ тікелей әдіс нарық үрдістерінің даму
жағдайын өзгертеді.

Жанама
әдістерді қолданған кезде, өздері таңдап алынбаған экономикалық негізде әрекет
ететін субъектілер шешімдерін қабылдауда мемлекет тікелей  араласуын
қажет етпейді. Онда тек қана өзіндік таңдаудың экономикалық шешімдерді қабылдау
барысында субъектілердің экономикалық саясаты толығымен сәйкес болса
жеткілікті. Осы қарастырылған әдістің ең басты қорытындысы нарықтық жағдайда
қарастылатындығымен ерекшеленеді. Бұл әдістің кемшілік жағы, анықталған уақытта
жүзеге асу керектігінде, сондай-ақ уақыт аралықтарына мемлекеттің қабылдаған
шешімдері, шаруашылық қызметтер нәтижесінің өзгерістеріне экономика мен шынайы
өзгерістерге деген реакцияның болу түрлері жатады.

Егер
критерий бөлу кезінде ұйымдық-институционалды түрі қолданылатын болса, онда
мемлекеттік басқару әдістері әкімшшілік, экономикалық және институционалды
түрлеріне бөлінеді.

Әкімшілік
әдісте мемлекеттік басқару инфрақұрылым заңдарымен тығыз байланысты болады.
Қолданылатын іс-шаралар мақсаты-бөлік секторлары үшін жақсы жағдайларды туғызды
қарастырады, олардың функцияларын-стабилді болу үшін, бәсекелестіктен қорғауда,
экономикалық шешімдерді қабылдаудағы жекешелік пен еркіндікпен қамтамасыз ету
мәселелерін қарастырады. Әкімшілік әдістер шектеу, бөлу, жеткіліксіз
жағдайларын да қарстырады.

Экономикалық
әдістерге мемлекеттің қызығушылығына арналған және нарық дамуы бағытындағы
анықталған жағдайларға көмектесетін мемлекеттік әрекеттердің іс-шаралары
жатады. Бұл әдістер өзіндік құн сұранысы мен ұсынысының әсер етуші, капитал
деңгейінің орталықтарын, экономиканың әлеуметтік және құрылымдық аспектілерін
де қарастырады. Экономикалық іс-шараларға қаржылық-несиелік саясат,
бағдарламалау және болжамалар түрлері де қарастырылады.

Институционалды
әдіс заңдық, экономикалық, психологиялық, ұйымдық мөлшерлік және ережелік
бойынша анықталған негізде дамуда, сондай-ақ, заңды елдерде осы фактілермен
байланысты әдістердің барлығын жоғалтады.

4
Өнеркәсіптің салалық ерекшелігі. Жоспарлаудың салалық ерекшелігі

Жоспарлау
– жақын және біршама болашақ уақыт мерзімдеріндегі объектілердің шаруашылықтағы
келешектерін нақтылау немесе болжау негізде өңделген немесе жинақталған
жоспардың түрі болып табылады. Кәсіпорынның жоспары, бұйрықтарға сәйкес
кәсіпорын құрылымдары мен оны орындаушылар күштері бекітілген жұмыскерлердің
жұмысын және ресурс қозғалысын қарастырады. Сондай-ақ, жоспарда нақтылай және
шынайы түрде мыналар анықталып жазылуы тиіс:

— жоспарлы
периодтқа арналған кәсіпорын қызметінің мақсаты және құрылымы, жұмыс мәні мен
шығарылатын өнім түрлерінің нақты көрсетілген жүйедегі саны бойынша жүзеге
асрылуы тиіс;

— мақсатқа
жету жолдары;

—
мақсаттар әдістері мен оны іске асыру мерзімдері;

— жұмыс
түрі мен уақытының жоспарлы орындалуы;

—
әдістерді, кезеңдерді және жоспарды бақылау.

Жоспарлау
– барлық өндірісітік операциялардың орындалуының баланстыру негіздегі
мақсаттарға жету жолдарын анықтайды. Бұл шикізаттарды, материалдарды,
комплектіленген заттарды, құралдар мен жабдықтарды дайындау үшін кететін
өнімдер мен олардың қорларымен қажеттілігімен қамтамасыз ету үшін маңызды.

Технологиялық
жоспарлау мынанларды қамтамасыз етеді:

—
кәсіпорынның анықталған және негізделген негізігі есептерін;

— қойылған
мақсаттарорындау үшін қажетті нақты көрсеткіштер мен есептерді бекітуді;

—
детализацияланған тапсырманың, жұмыстың түрлері мен көлемі бойынша, нақты жұмыс
орынның қарстырылған мерзімдері негіздеуде;

— барлық
жоспарланған периодттардағы алынатын нәтижиесінің бөлшектік есептеулері мен
шығындарын қарастырады.

Кәсіпорынның
мақсатқа жетудегі жоспарлау жүйесі келесідей ережелермен орындалуы тиіс:

—
жоспардың әрбір элементтері мен әрбір кезеңдері пунктуалды негізде болуы тиіс;

—
жоспарлық тапсырмаларды орындауда ондағы барлық қатысушылардың нақтылай түрде
болуы;

— жоспарды
орындауда бақылаулар мен жинақтауда үздіксіз түрде  жұмыс жүргізілуі
тиіс.

Жоспарды
орындау мерзімі бойынша мынадай топтарға бөлінеді: оперативтік-күнтізбелік,
ағымдық, ортамерзімдік, ұзақмерзімдік, стратегиялық.

Жоспардың
функциялық мағынасы бойынша өндірістік; коммерциялық; инвестициондық; еңбек
бойынша; қаржылық түрлері бойынша топтастырылады.

Кәсіпорынды
басқару деңгейі бойынша жоспарлар мынадай түрлерге бөлінеді: жалпыфирмалық,
цехтік, жұмыс учаскелерінің жоспары (бригадалары).

2-тақырып. Кәсіпорын шаруашылық объектісі ретінде

Дәріс жоспары:

1 Кәсіпорын — өз еркімен иелік ететін субъект.
Кәсіпорынның басты міндеттері мен функциялары. Кәсіпорынның барлық түрлерінің
негізгі принциптерін қалыптастыру

2 Меншік түрі бойынша кәсіпорын түрлері. Ұйымдастыру-құқықтық формадағы, негізгі және қосымша белгілербойынша кәсіпорынды топтастыру. Кәсіпорын құрылымы

3 Банкротқа ұшыраудың белгілері мен түсінігі. Кәсіпорын санациясы, қайта дамыту мен өтемпаздығы

Дәрістің  қысқаша  мазмұны:

1 Кәсіпорын — өз еркімен иелік ететін субъект. Кәсіпорынның басты міндеттері мен функциялары. Кәсіпорынныңбарлық түрлерінің негізгі принциптерін қалыптастыру

Өнеркәсіптік кәсіпорын – бұл өзімен өзі мамандандырылған бірлік, себебі кәсіби ұйымдық еңбектік ұжымтұтынушының талаптарына сай өнімдер мен тауарларды (жұмыстарды орындау, қызметтер ұсыну) сәйкес деңгейдеөндіргенде, профилдері мен ассортименттер көмегіне сай болатын негізде қарастыру болып табылады. Өндірістіккәсіпорындарға зауыттар, фабрикалар, комбинаттар, шахталар, карьерлер, жағажайлар, жолдар және басқада өндірістікмағынадағы ұйымдар жатады.

Кәсіпорынның сыртқы ортасы – бұл өндіріс ортасы, адамдар, ақпараттар және ақшалай қаражаттар болып табылады. Сыртқы орта компоненттерінің өзара әсерінің қорытындысы дайын өнімдер болып табылады.

Кәсіпорын жұмысының тиімділігін анықтайтын сыртқы орта – бұл ең алдымен тұтынушының өнімі, өндірістіккомпоненттер тасымалдаушылары, сондай-ақ, кәсіпорынның маңайында өмір сүретін адамдар мен мемлекеттік  ұйымдар.

Кәсіпорынның маңызды мәселелеріне мыналар жатады:

— кәсіпорын табысын алу иесі;

— кәсіпорын тұтынушыларын өнімдерімен қамтамасыз ету;

— кәсіпорын персоналдарының жалақысымен қамтамасыз етілуі, еңбек жағдайының дұрыс болуы және кәсіби деңгейдіңмүмкіншіліктерін қарастыру;

— еңбеккерлерге тұратын орындарын кәсіпорын маңайынан қарастыру;

— қоршаған ортаны қорғау;

— кәсіпорын жұмысында қолайсыздықтарға жол бермеу (жеткізушілердің болмай қалуын, өнімді ақаумен шығару, өндіріс көлемінің шұғыл түрде қысқаруын, өндіріс рентабельділігінің төмендеуі).

Кәсіпорын қызметтері ретінде мыналар қарастырылады:

— иеленушілердің қызығушылары;

— капитал мөлшерімен;

— кәсіпорын ішкі жағдайларымен;

— сыртқы ортамен.

Кәсіпорын персоналдарының алға қойылатын есептерінің құқығы иелердің — жеке статус екендігімен, мемлекеттікорган ретінде болуымен немесе акционерлер болуларымен байланысты болмайды. Кәсіпорынның барлық жағдайлардағымаңызды мәселесі болып өндірілетін өнімнің өткізілуінен түскен пайда немесе  табыс көлемінің жоғары болуымен тығыз(жұмыстарды орындау, қызметтер ұсыну). Өнімді өткізуден түскен пайда мөлшерімен еңбектік коллективтің және өндірісиесінің әлеуметтік және экономикалық жағдайындағы сұрақтар төңірегінде шешілуі тиіс.

Кәсіпорынның өндірістік функциясының негізіне мыналар жатады:

— тұтынушылардың өндірістік және жекелік өнімдерді дайындау;

— тұтынушы өнімінің сатылуы мен жеткізілуі;

— өнімді сатудан кейін қызмет көрсету;

— өндірістік кәсіпорынның материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі;

— кәсіпорынның еңбек персоналдарын басқару;

— өндірістік кәсіпорын көлемдерін өсіру мен жоғарылату жан-жақтылығын қадағалау;

— кәсіпкерлігін;

— салықтарды төлеу, бюджетке және қаржылық ұйымдарға өз еркімен немесе еріксіз түрдегі  төлемдерді төлеу жәнеоларды орындау;

— мемлекеттік заңдылықтар, нормативтер, стандарттармен дұрыс әрекет ету.

Кәсіпорын функциясы мынадай  жағдайлармен нақтыланады:

— кәсіпорын өлшемдерімен;

— салалық түрлерімен;

— мамандандырылған және кооперативтендірілген түрлерімен;

— әлеуметтік құрылымдарымен;

— жекелей түрлері;

— жергілікті ұйымдармен қарым-қатынастарының дұрыс болуымен.

2 Меншік түрі бойынша кәсіпорын түрлері. Ұйымдастыру-құқықтық формадағы, негізгі және қосымша белгілербойынша кәсіпорынды топтастыру. Кәсіпорын құрылымы

Кез-келген кәсіпкерліктің қызметтік шаруашылығы кәсіпорынның ұйымдық түрдегі анықталған шектеулері арқылыжүзеге асады. Бөлшектік түрлерді таңдау кәсіпкердің қызығушылығындағы және мамандығына байланысты, бірақ олобъективтік жағдайлармен негізделеді:

— қызметтің сферасына;

— ақшалай қаражаттардың болуында;

— кәсіпорынның алдағы және кейінгі жетістіктерінде;

— нарық жағдайында.

Кәсіпкерлік түрлері – бұл бір жағынан кәсіпорынның серіктестіктерінің ішкі қарым-қатынасы болса, екінші жағынанмемлекеттік ұйымның арласу түрлері болып табылады.  Кәсіпкерліктің келесідей негізгі түрлері болады:

— жекелік;

— ұжымдық;

— корпоративтік.

Кәсіпорынның жіктелу белгілерінің негіздері мыналар болып табылады:

— мамандандырылған салалық және мысалдық түрлері;

— өндірістік түрлері;

— өндірістік потенциалдарының күшті болуы (кәсіпорын өлшемі).

Шығарылатын өнімнің ерекшеліктерінің бірі ретінде салалық түрін, оның ішінде мағынасы жағынан, өндіріс пентұтынушы әрекеттерінің қандай деңгейде орындалатындығымен анықталады. Кәсіпорынды құрар алдында қандай өнімшығаратындығын нақты анықтап алулары қажет. Кәсіпорындар мынадай түрлерге бөлінеді:

— машиналар, жабдықтар, шикізат өндіру, материалдарды өндіру, электроэнергия өңдеуде және басқа да өнеркәсіптікнегізде өнеркәсіптік кәсіпорындар;

— бидай, көкөністер, ірі малдар, техникалық мәдениеттер бойынша қызмет көрсететін ауылшаруашылық кәсіпорындар;

— индустриалды құрылыс, көліктік кәсіпорындар.

Ірі салалар кіші және арнайыланған болып бөлінеді. Өнеркәсітік кәсіпорындар екі ірі арнайыландарылған саларға, яғни: өндірістік және қайта өндіруші болып қарастырылады. Қайта өндіруші саласы жеңіл, азықтық, ауыр өнеркәсіптікболып бірнеше түрлерге бөлінеді.

Мамандандырылған  кәсіпорындардың әр түрлі күштеріне байланысты әрқашанда әкімшілік құрылыммен және негізгімамандандырылған салалармен сәйкес бола бермейді. Сондықтан да халық шаруашылығында екі салалық кәсіпорындарқызмет етеді: әкімшілік-ұйымдық және азықтық (таза) түрлерімен анықталады.

Әкімшілік-ұйымдық белгісімен қолдану кезінде кәсіпкерлік корпорациясының немесе министрліктің негізіндежазылған өтініштер бойынша әрекет ететін қызметтер түрлері қолданылады. Машинақұрылысы өнімдерін шығаратынкәсіпорындар әкімшілік байланысы бар салалармен тығыз байланыста болады.

Екінші белгісімен келісілген кездегі шығарылған өнімнің көлемі мен құрылымы бойынша анықталған өндірудегісалалар азық (таза) түрі деп аталады. Мұндай жағдайда барлық машинақұрылыс кәсіпорындары мен цехтері өздерініңәкімшілік тараптарынан немесе машина құрылысына қатысты әкімшілік жүйемен, сондай-ақ көліктік кәсіпорындар – көліктік жүйемен байланысы бар, құрылыстық кәсіпорындар – құрылыстық салалармен байланысты болмайды. Тәжірибедеең алдымен кәсіпорынның құрамын анықтап, салалық жағынан анықтауға болатындығын көруге болады.

Осыған байланысты кәсіпорынның саласы бойынша жіңішке мамандандырылған, көппрофилді және комбинирлі болыпбөлінеді.

Жіңішке мамандандырылған кәсіпорын ірілік немесе массалықөнім түрлерін шектеулі дайындайтын кәсіпорын болыпсаналады, мысалы, шойын, болат өндірісі, жылу және электр энергияларын жеткізу мен өндіру, өндірістік, тұқымдық, еттікжәне тағы басқа.

Көп профилді кәсіпорын ауылшаруашылығында және өнеркәсіпте жиі кездеседі, әр түрлі тағайындалған және өнімніңкең түрлерін шығарады. Өнеркәсіпте олар бір уақытта компьютерлерді шығару, теңіз соттары, автокөліктер, станоктар, аспаптар мамандандырылады, ауыл шаруашылығында – тұқымды, жеміс-жидектерді, көкөністерді, малдарды және тағыбасқаларды өсіруде.

Комбинирлі кәсіпорын металлургиялық, текстилдік және химиялық өнеркәсіппен жиі кездеседі. Шикізаттың немеседайын өнімнің бір түрлілігі параллелді немесе жүйелі, ал сосын үшінші түрі мәнді. Өндірістің комбинирлі қиындығыхимиялық құрылым мен құрамы бойынша әр түрлі өнімді дайындау үшін кешенді пайдалану болып табылады.

Өнеркәсіптің потенциалдың қуаттылығы бойынша кәсіпорындардың жіктелуі (кәсіпорынның өлшемі бойынша) кеңінентаралғандығын көруге болады. Ереже бойынша, кәсіпорындар үш түрге: ірі, орта және кіші бөлінеді. Осы көрсетілгентоптардың біреуіне жату үшін келесідей көрсеткіштер арқылы анықталады:

— жұмыскерлер сандарымен;

— шығарылатын өнім көлемдерінің құны;

— негізгі өндірістік қорлар құны.

Ірі
кәсіпорындар өнеркәсіп концентрациясымен байланысты, ішкі арнайыланаған және
коперативтік мағыналарына үлкен мән беру қажет. Үлкен көлемде өнім шығаратын
кәсіпорындарда өнімнің бірнеше партияларын дайындау үшін экономикалық және
техникалық параметрлерінің жоғары болатын жабдықтар мен технологиялар
қолданылатыны белгілі.

Кәсіпорынның
құрылымы – бұл құрылымдардың құрамы мен ара-қатынастары, шаруашылық
объектісінің бірлігін құрайтын, оның ішінде: цехтар, бөлімдер, лабораториялар
мен басқа да компоненттер кіреді.

Кәсіпорынның
құрылымы келесідей негізгі факторлармен анықталады:

—
кәсіпорын өлшемімен;

— өндіріс
саласымен;

—
кәсіпорын технологиясы деңгейі мен мамандануымен.

Қандай да
бір тұрақты стандарт құрылымы болмайды. Ол тұрақты түрде
өндірістік-экономикалық конъюнктуралар, ғылыми-техникалық прогресс және
әлеуметтік-экономикалық үрдістердің әсер етуімен дұрысталып отырады. Бұл
жағдайлардан басқа өндірістік кәсіпорындардың барлығы көпқырлы құрылымдармен,
оның ішінде басты негіз ретінде — өнімді дайындау мен шығару функциялары
қарастырылады. Өндірістік кәсіпорын шығаратын немесе негізгі өндіретін
өнімдерінің сапасы мен санының көлемі жоғарғы деңгейде болуы үшін өндірістік
үрдісті жүргізетін кәсіпорынның өздерінің цехтары немесе шеберханасы болуы
қажет. Әрбір кәсіпорын өзінің мөлшеріне қарамастан, салалық және
мамандандырылған тұрақты деңгейіне қарамастан өнімді дайындау тапсырыстарын
безендіру, қажетті шикізаттар, материалдар, жинақтайтын өнімдер, құралдар,
жабдықтар мен энергоресурстарын жеткізу бойынша жұмыстар жүргізу қажет.

Сонымен
қатар, әрбір жұмысшы кәсіпорынға қажетті деп танылған жағдайларды іске асыруға
және уақыылы жұмсауына болады, сондықтан да басқаратын органдар ұзақмерзімдік
стратегияны анықтауда, координация және персонал қызметтерінің ағымдық бақылау
жүргізулерін, мамандарды қайта даярлау мен олармен жұмыс атқару түрлері іске
атқарылуы тиіс. Кәсіпорынның барлық құрылымдық орындары басқару жүйесінің
көмегімен оның басты мүшесі болып табылады.

Кіші
кәсіпорындардың ерекшелігі құрылымдық функциялары дифференцияланбайды,
керісінше бір жұмысшының атқаратын функциясы бірнеше түрде болуы мүмкін.

3
Банкротқа ұшыраудың белгілері мен түсінігі. Кәсіпорын санациясы, қайта дамыту
мен өтемпаздығы

Фирма қызметтерінің жоғарғы деңгейде немесе сәтсіз
болуын, сыртқы факторлардың жұмысын ұйымдастыру ереже бойынша фирма әсер ете
алмайтындықтан, бірнеше қатар факторлардың өзара байланыстылығын айта кету
қажет. Фирманың қабілеттілігі сыртқы (әлеуметтік) және ішкі (технологиялық)
факторлар фирманың тек қана кепілдемесі ретінде ғана емес, сонымен қатар оның
гүлденуіне де әсер етеді.

Фирманың шаруашылық қызметтеріне сыртқы факторлар
ретінде күшті әсер етушілерге мына түрлер жатады:

— халық қажеттіліктерінің өлшемі мен құрылымы;

— халықтың табысы мен жинақтары, яғни сатып алу
қабілеттілігінің бар болуы;

— сыртқы саясаттың бағыттары мен тұрақтылық саясаты;

— өндірістік тауарлар мен бәсекеқабілеттілік
үрдістерін құрастыратын барлық анықтаушы техника мен ғылымның дамуы;

— мәдениет деңгейі, яғни тұтынушы тәртібі мен мөлшері,
бір тауардың өндірілуі мен басқа да кәсіпорындарға оның қарым-қатынасы;

— арзан еңбек ақы арқылы кейбір фирмалардың халықаралық
бәсекелестікте жеңіп шығулары болса, ал кейбір фирмалардың жетілдірілген
технологиялар көмегімен жеңіп шығу жағдайлары қарастырылады.

Жұмыс нәтижиесіне әсер етуші және дамуын анықтаудағы
ішкі факторларды жалпы түрде мынадай түрде қарастыруға болады:

— фирма филасофиясы;

— қызметтердің принциптері;

— ресурстар және олардың қолданылуы;

— маркетинг сапасы мен қолдану деңгейі;

— нарық жұмыстарымен тығыз байланысты кәсіпорынның
шығынға ұшырауының басты себептерінің бірі ретінде тауарлардың бәсекеқабілеттілігінің
болмауымен, тауарлық өнімнің ассортименттерін жаңартпау жағдайлары негізгі орын
алады;

— тауар өндірулердің рационалды емес құрылымдық
басқарылымына,  өндірістік шығындар деңгейінің бірден жоғарлауынан,
көпсандық штатты басқаруда, қымбат бағалы технологияларды және еңбек заттарын
қолданылуы;

— кәсіпорын қызметкерлерін еңбекке ынталандыру
жағдайларының болмауынан.

	Негізгі факторлар
	Сыртқы факторлар	Ішкі факторлар
Демография	Фирманың мақсаты, қағидалары, философиясы
Мәдениеттілік жағдайы	Маркетинг пен өткізілімді ұйымдастыру
Ғылым мен техниканың дамуы	Шығындар деңгейі
Саяси тұрақтылық	Өндірістік потенциалы
Қаржылық, несиелік  және салықтық саясат	Басқару потенциал
Инфляция	Еңбекті ынталандыру
Халықтың табыс деңгейі	Диспропорцияны дамыту
Қарыз-кәсіпорындардың қаржылық жағдайы	—

1
Сурет – Банкроттық және дағдарыс жағдайларында туындаған негізгі факторлар

Банкроттықтың
алғашқы белгілері болып мыналар саналады:

— кәсіпорынның
қаржы қызметтер жұмыстарының нашар екендігін көрсетуі мүмкін есептеуді ұсынудың
кешіктірілуі;

— қаржылық
нәтижиесінің есептері жөнінде және баланс құрылымының өзгеруінің жылдамдылығы,
әсіресе:

1) шоттағы
ақша қаражаттарының тез төмендеуі;

2) дебиторлық
қарыздың көбеюі;

3)
дебиторлық шоттардың ескіруі;

4)
кредиторлық және дебиторлық қарыздар балансының бұзылуы;

5)
кредиторлық қарыздардың көбеюі;

6) сату
көлемінің төмендеуі;

—
кәсіпорындардағы конфликтілік жағдайлар, басқарушылардың кейбіреулерін шығарып
жіберу жағдайлары, қабылдаған шешімдердің тез көбеюі.

Банкроттық
кезеңдердің келесідей түрлері кездеседі:

— жасырын
кезең, «кәсіпорын бағасы» табыстың капитализациялығын анықтаушының
төмендетілген жасырын түрді;

— қаржылық
тұрақсыздық, яғни банкроттықтың кейбір белгілері қалыптасқан қиындықтардың
әсерінен ертерек болып жатады;

—
анығырақ, банкроттықтың заңдылық түрі, яғни кәсіпорын уақытылы өз қарыздарын
бере алмаған жағдайда.

Санация
көбінесе кәсіпорынның толығымен қайта құру жағдайлары мен қиын операциялардың
пайда болу жағдайларында кездеседі. Кәсіпорынның сақтандырылуы оның жағымсыз
жағдайлардан тиімді құтылған кезде немесе болып жататын мәселелер жылдам
шешілген кезде пайда болады. Санациядан кейінгі консолидациядан айырмашылығы
бар және тәжірибеде көрсетілгендей іс-шаралар кезінде нақты шекара болмайды.

Қайтақалыптастыру
(бөлу, басқа түрге ауыстыру) заңдылық жағдайы мен ұйым түрлерінің өзгеру
жолдарынан шығу мақсатында, қалыптасу түрінде кәсіпорынның сақтандыруы мүмкін
болмаған жағдайда қолданылады. Кәсіпорынның кейбір бөлімдерін сақтандыру
мақсатында, олардың бөлінуі жөнінде ұсыныс жиі болғанда кездеседі. Бірақ,
көбінесе кредиторлар ұсыныстардың ішінен өздеріне тиімді,
яғни  шығындаржың аз болу түрлеріне көзделеді

Өтемпаздық кәсіпорынның қызметтік жағдайы аяқталған кезде, яғни
банкроттық деңгейге жеткен кезде қолданылады. Өтемпаздық
кәсіпорынның  жалпы сыртқы немесе ішкі экономикалық себептерге
байланысты болуы мүмкін жағдайларда, сондай-ақ тиімді емес деп танылған барлық
іс-шаралар негізінде қалыптасқан кәсіпорынның әкімшілік тарапынан да
болады. 

3 тақырып. Өндірістің экономикалық және
әлеуметтік тиімділігі

Дәріс жоспары:

1 Өндірістің тиімділік мәні. Өндірістік қызметтің
тиімділік көрсеткіштері

2 Өтемпаздық көрсеткіштері. Қаржылық тұрақтылық
көрсеткіштері

3 Салыстыруды таңдау базасы. Капитал салымдарындағы
экономикалық тиімділікті анықтау кезінде уақыт факторларының есеп әдістері

4
Пайдалылықтың ішкі нормасы және ағымдағы таза құн көрсеткіштері. Нұсқаларды
салыстыру кезіндегі сапалы талдау

 

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Өндірістің тиімділік мәні. Өндірістік қызметтің
тиімділік көрсеткіштері

Экономиканың
тиімділігі” және “экономикалық тиімділік” түсініктері кәсіпорын экономикасының
негізгі сұрақтарын қарастырған кезде қажетті ұғымдардың бірі болып
есептелінеді. Экономиканың тиімділігі және тиімділік кәсіпорын қызметінің сәтті
көрсеткіштерінің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі белгілі.

Экономикалық
тиімділік — өндірістік күштің және оны қолдану кезіндегі жеткен жетістіктердің
деңгейін көрсететін, өндірістік қызметтердің нәтижиесінің арасындағы еңбектің,
ресурстар шығындарының арасындағы нәтижиені анықтайтын қызметтік қатынас болып
табылады.

Осы
анықталғандардың ішінен экономикалық тиімділік деңгейі екі көлемдік ауқымды қарастырады,
яғни: экономикалық тиімділік пен өндірістік шығындар мен ресурстар бойынша
жүзеге асады.

Экономикалық
тиімділік құндық бағалау түріндегі қандай-да бір қажетті нәтижие болып
табылады. Көбінесе қажетті сапаны алу нәтижиесінде табыс немесе шығындар мен
ресурстар экономиясы келіп түеді. Кәсіпорыннан алынған экономикалық тиімділік –
шығындар экономиясы мен өндірістік өнім масштабына байланысты абсолюттік көлем
болып табылады.

Экономикалық
тиімділік экономика тиімділігіне байланысты болады, сондай-ақ тиімді түрлері
бойынша жүзеге асады. Осындай жағдайда, экономикалық тиімділік – шығындар мен
ресурстар тиімділігінің әсер етуі жағдайында анықталады. Көбінесе, бұл екі
көрсеткішті талдау барысында, кәсіпорынның экономикалық қызметінің сәтті болуын
мінездейтін, яғни тиімді мен тиімділік көрсеткіштері кәсіпорынды бағалау
кезінде  толық мағлұмат бере алмайды.

Капиталдық салым – жаңа құрылыс, реконструкцияға,
техникамен қайта жабдықтау кезінде кездесетін барлық шығындар түрлері бойынша
айқындалады.

Капиталдық
салымдардың жоспарлануы – бизнес-жоспар құрау бөлігі болып табылады. Ол
функцияның маңыздылығы өндірістік қуаттарды көбейту мақсаттарда және олардың
түрлерін кеңейту кезінде негізгі және айналым капиталдарын, ғимараттар мен
үймереттер, машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ, шикізаттар мен материалдар,
басқа да элементтер қолданылады.

Капиталдық
салымдарды жоспарлауда бірыңғайланған шығын түрлерінің негізінде міндетті
технико-экономикалық көрсеткіштер, оның ішінде тиімділікті бағалау түрі жатады.

Капитал
салымдарын экономикалық негіздеу үшін экономикалық тиімділіктің абсолюттік және
салыстырмалы түрлері есептелінеді.

Капиталдық
салымдардың абсолюттік экономикалық тиімділігі өнеркәсіптік кәсіпорындардың
және қайтадан қызмет жасайтын өндірістік қуаттардың әрекет етуінде капиталдық
салымдардың 1 теңгелік таза өсу кірісімен анықтау көрсеткіші болып, келесі
формула бойынша есептеледі:

,

(3.1)

мұндағы ПР_ч – таза пайда арасындағы бекітілген айырмашылық негізде, алдыңғы жылда өндірісітік қуаттың көбеюі ментаза пайда арасындағы нәтижиеден алынған, теңге;

КВ_пм –
өндірістік қуатты көбейтуге бағытталған капиталдық салым, теңге.

Капиталдық салым тиімділігінен өнімнің өзіндік құнын
(жұмыс, қызмет) төмендетуді бағалаудағы абсолюттік тиімділік мына формуламен
есептелінеді:

,

(3.2)

мұндағы С_бi және С_нi – сәйкесінше базалық және жаңа нұсқаулармен шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет)
1-ншіноменклатуралық көлемі, теңге;

А_нi –
капиталдық салымнан кейінгі өнімнің жаңа жылдық көлемнің i-нші номенклатурасы,
теңге.

Келтірілген
есептеулер негізінде өндірістік өнімнің құнын (жұмыс, қызмет) анықтауға болады.
Таза пайданы алу үшін осыдан ағымдық өндірістік ағымдық шығындар (толық өзіндік
құнын) мен қарастырылған жеңілдіктер есебімен бюджетке аударылған аударымдар
жиынтығын алып тастау арқылы анықталынады.

Келтірілген
есептеулер негізінде өндірістік өнімнің құнын (жұмыс, қызмет) анықтауға болады.
Таза пайданы алу үшін осыдан ағымдық өндірістік ағымдық шығындар (толық өзіндік
құнын) мен қарастырылған жеңілдіктер есебімен бюджетке аударылған аударымдар
жиынтығын алып тастау арқылы анықталынады.

, жыл,

(3.3)

мұндағы С_с және С_н – өнім (жұмыстар, қызметтер) бірлігінің өзіндік құнының төмендеу нәтижиесінде пайда болатынкапиталдық салымның іс-шараларының өзіндік құны, теңге;

А_гн –
жаңа жағдайдағы жылдық өндірістік өнімдер (жұмыстар, қызметтер) көлемі, теңге.

Екінші әдіс бойынша, капиталдық шығындар нәтижиесінен
құралған капиталдық салымның таза пайдаға қатынасы арқылы анықталады. Бұл
әдісте капиталдық салымның бюджет негізде қаржыландырылған уақытта, сондай-ақ
өзіндік қаржы көздерімен жүзеге асырылған уақытта қолданылады.

Ұзақмерзімдік
несиелеу жағдайында авансы капиталдарынан (несиеленуде) пайыздық мөлшерлеме
алғандағы инвестор суммасының ақшалай қаражаттардың қайтару жағдайында
қолданылады. Келісімде фиксирленетін, авансыланған капиталдан алынған пайыздық
ставка, коэффициенттер жиынтығы ретінде мына формула бойынша есептелінеді:

,

(3.4)

мұндағы  Кк
– авансирленген капиталдың бірлік бөліктегі пайыздық ставка коэффициенті;

Кр –
тәуекелділік деңгейінің бөлік бірліктегі коэффициенті.

Несие
капиталдық салымдардың төмендеу кезінде тауар өндіруші біршама табыстар алуына
мүмкіншіліктерге ие болады. Сондай-ақ, керісінше периоды бірыңғай материалдық
шығындар көбейген кезде, таза табыс көлемі азайатындығы белгілі. Егер
инвесторлардың салған капиталдық салым периодында ешқандай пайда алмайтын
жағдайда, тауарөндіруші қарызының пайыздық ставкасы капиьалдың шығындардың
түрлену периодындағы мезгілде өсіп отырады.

Салыстырмалы
экономикалық тиімділік – әр түрлі нұсқаулар өзіндік құнды төмендету немесе
өнімді сатудағы рентабельділікті жоғарылатуға жұмсалған капиталдық салымдардың
басқадай авансирленген шығындарға қатынасы арқылы анықталатын экономикалық
тиімділіктің салысырылуы негізде анықталатын экономикалық тиімділіктің жағдайын
бағалайтын көрсеткіш болып табылады.

Салыстырмалы
экономикалық тиімділікті бағалау мына жағдайда жүзеге асырылуы мүмкін:

— өзін-өзі
ақтау мерзімі есебіндегі негізде.

Ақтау мерзімі – бұл өзіндік құнды төмнету нәтижиесінен
алынған үнемдеу үшін салынған қосымша капиталдық салым периоды болып
қарастырылады:

<Тн

(3.5)

мұндағы
К₁ және К₂ – сәйкесінше бірінші және екінші
нұсқаулар бойынша салынған капиталдық салым, теңге;

С₁ және С₂ –
сәйкесінше бірінші және екінші нұсқаулар бойынша өнімнің өзіндік құны, теңге;

Т_н – салынған салымның тиімділігінің
минималды түрде қарастырылатын капиталдық салымды ақтау мерзімінің нормативі.

— Осы еспетеулер негізде қосымша капиталдық салымның
салыстырмалы тиімділік коэффициентін анықтауға болады:

>Ен

(3.6)

мұндағы Е_н – капиталдық салымның салыстырмалы
тиімділікгінің нормативтік коэффициенті.

Егер есептеу нәтижиелері мынадай болса:

Т_ок<Т_н және Е>Е_н –
қосымша капиталдық салымның талаптарына сай, оптималды нұсқау болып саналады
(капитал көлемі көбірек);

Т_ок>Т_н және Е<Е_н –
капитал көлемді болып есептелінетін оптималды нұсқау.

Жаңа құрылыс немесе реконструкция бойынша әрекет
ететін кәсіпорын жаңа техника түрлерін енгізуде, өнімді ауыстырудағы өзгеріс
есептерін шығару кезінде, кәсіпорынды дамытуда және олардың комплексін,
шаруашылық және техникалық шешімдердің қажетті нұсқауларға салынған капиталдық
салымдардың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштерін анықтау.

Салыстырмалық экономикалық тиімділік көрсеткіштері
капиталдық салымның келтірген шығындарын минимумы үшін қызмет атқарады.
Келтірілген шығындар – экономикалық тиімділік коэффициенттерімен сәйкес келетін
біркелкі өлшемде келтірілген капиталдық салымдардың және ағымдық шығындардың
(өзіндік құн) жиынтығы.  – Е_н:

және нормативтік өзін ақтау периодының барлығына:

мұндағы   С_i –  i
– ші нұсқаудағы өзіндік құн;

К_i – 1 – ші нұсқаудағы капиталдық
салым;

Е_н – тиімділіктің нормативтік
коэффициенті.

2 Өтемпаздық көрсеткіштері. Қаржылық тұрақтылық
көрсеткіштері

Кәсіпорынның
қаржылық жағдайының қажетті критерийлерінің бірі ретінде  кәсіпорынның
қабылданған ұзақмерзімдік міндеттемелері бойынша  төлемқабілеттілігін
бағалау болып табылады. Осы жағдайдан кейін, қай кәсіпорында сыртқы
міндеттемелерінен гөрі активтілігі басым болған кәсіпорындардың
төлемқабілеттілік деңгейінің жоғары екендігін білдіреді.

Кәсіпорын қабілеттілігі өзінің қысқамерзімдік
міндеттемелерінің барлығын төлей алған жағдайда өтімді болып саналады.
Тереңірек қарастыратын болсақ – ақша қаражаттарының материалдық құндылыққа
айналдыру, сату, өткізу оңай болғанда деген мағынаны білдіреді. Егер кәсіпорын
ағымдық активтерін өткізе отырып, өзінің қысқамерзімдік міндеттемелерін
орындаған кезде, кәсіпорын өтімді деп саналады. Егер кәсіпорынның негізгі
қорларын болашақта ағымдық қарыздарды өтеу үшін қолданылу мақсатында алынса,
онда біріншіден өткізу үрдісін қиын жағдайларда жылдамдатқан кезде, екіншіден
өндірістік үрдістердің функционалдық ролі ерекше болғандығын білдіреді.

Абсолюттік өтімділік коэффициенті, балансты
құрған кезде ағымдық қарыздың қандай бөлігін жабу керек екендігін анықтайды
және ол мына формуламен есептелінеді:

,

(3.9)

мұндағы ДС – ақша қаражаттары, мың теңге;

БЦБ – тез өтетін бағалы қағаздар, мың теңге;

КО – қысқамерзімдік (ағымдық) міндеттемелер,
мың теңге.

Өтімділік коэффициенттің нақтыланғандығы,
ағымдық міндеттемелердің қай бөліктері ақшалай түрде төленсе және тиелген
өнімнің, орындалған жұмыстың және көрсетілген қызметтің (дебиторлық қарыз)
негізінде төленеді және ол мына формуламен анықталады:

,

(3.10)

мұндағы  ДЗ – дебиторлық қарыз, мың теңге.

Жалпы
өтімділік кооэффициенті (жабу коэффициенті) – барлық ағымдық активтердің
қысқамерзімдік міндеттемелерге қатынасымен қатынасымен анықталады және ол мына
формула арқылы есептелінеді:

,

(3.11)

мұндағы ТА – ағымдық активтер, мың теңге.

Бұл  коэффициент, қысқамерзімдік активтерді
жабу кезінде ағымдық активтердің қысқалығының қандай екендігін бейнелейтін
көрсеткіш болып табылады. Әлемдік тәжірибиеде бұл коэффициенттің нормативтік
мағынасы 2-3 болады. Бірақ бұл  коэффициент нормативтік мағынасы
жағынан салалар бойынша  дифференцирленген болып табылады. Егер жабу
коэффициенті 1 кем болса, онда кәсіпорын өзінің барлық шоттарын төлейтін
жағдайда екендігін білдіреді.

Егер
мағыналық коэффициент жабу мағынасы 1 жоғары болса, онда кәсіпорынның
меншік  капиталымен қаражаттанатын барлық ресурстарының көлемі
азаттық түрде бөлуге болады деген қорытынды айтуға болады.

Кәсіпорынның
өтімділігін көрсететін басқадай көрсеткіштері, ағымдық активтері мен
қысқамерзімдік активтерінің әр түрлілігін анықтайтын айналым капитал көрсеткіші
бар және ол мына формуламен есептелінеді:

, мың теңге,

(3.12)

Басқаша айтқанда, кәсіпорынның айналым капиталы
ағымдық активтер қысқамерзімдік міндеттемелерді іске асырғанға дейін жүзеге
асады (немесе кәсіпорынның өтімді екендігін білдіреді).

Мобилдік активтердің басым көпшілігі меншік көзінің
бөлігі екендігін анықтау үшін (яғни айналым капиталы) маневрлік коэффициент
есептелінеді және ол мына формуламен анықталады:

,%,

(3.13)

мұндағы  СК – меншік капиатлы, мың теңге.

Берілген
баланстың құрамы мен құрылымын анықтау үшін оларды бағалау меншік көздерін
талдауды қажет етеді. Осыдан, меншік капиталдарының көздері арнайы мағыналы
қордың көлемдері, табыстың бөлінбеген бөліктерінің ақпараттары жөнінде
мәліметтер беретіндігін көруге болады.

Содан
кейін кәсіпорынның функционерлеу ролінің әр түрлілігін қарастыра отырып, әрбір
көздердің элементтері бойынша жеке анықтауға ауысады.

Кәсіпорын
қызметінің тиімділігін бағалау үшін арнайы мағынадағы қор (жиналулар мен
қажеттіліктер) көлемінің динамикасын қарастыру маңызды мағына білдіреді. Талдау
кезінде кәсіпорынның қызметін қаржыландру механизмдерінде көрсетілген қорлар
ролі әр түрлі функционалдылығы екендігін ескеру қажет. Сондықтан, талдау
барысында қаржылық көздер өндірістік қажеттіліктерге (айналым қорларын
инвестірлеу мен толтыру)  және тұтынушы қажеттіліктеріне бөлінеді.

Қаржылық
көздер құрылымдарын талдау кезінде меншіктік және заемдық көздердің қатынстарын
рационалды бағалау маңызды сұрақ болып табылады.   

Қарыз
көздеріне тарту кәсіпорынның жылдам міндеттемелердің төленуі мен сондай-ақ,
өзінің қызметтерінің әдістерін кеңейтеді. Бұдан басқа, кәсіпорынның қарыздық
көздерінің бөлек түрлерін қолдану қарастырылады.  Ссудалық банкілер
бойынша төленетін қарыздық көздердің қолданылуы пайыздық міндеттер тәртібімен
жүзеге асады. Өнімнің өзіндік құны мен таза пайда  банкілік пайызды
төлеу бойынша орындалады.

Қаржылық көздердің құрылымдылығын анықтайтын
көрсеткіштер қатарына қаржылық тұрақтылық пен қаржыландырудың, тәуелсіздік
коэффициенттері қарастырылады.

Тәуелсіздік коэффициенті мына формуламен анықталады:

(3.14)

мұндағы
СК – меншік капиталы, мың теңге;

ВБ – баланс валютасы (кәсіпорын мүлігінің жалпы құны),
мың теңге.

Тәуелсіздік
коэффициенті инвесторлар үшін де, кәсіпорынның кредиторлары үшін де кәсіпорын
мүлкінің жалпы құнына қанша капитал мөлшеріне салынғандығын
анықтаудағы  қаржыландыру көздерінің бөлігін анықтауға мүмкіншілік
береді. Нарықтары дамыған көптеген елдерде, егер бұл коэффициент 50%-ға тең
немесе одан көп болса, онда кредиторлар тәуекелділігі минималды, себебі меншік
қаражаты арқасында жүзеге асқан кәсіпорынның мүліктері арқылы өзінің ұзақ
міндеттемелерін жоюға болады.

Қаржылық тұрақтылық (стабильді) коэффициенті
мына формула арқылы анықталады:

,%,

(3.15)

Тәуелсіздік
коэффициенті инвесторлар үшін де, кәсіпорынның кредиторлары үшін де кәсіпорын
мүлкінің жалпы құнына қанша капитал мөлшеріне салынғандығын анықтаудағы  қаржыландыру
көздерінің бөлігін анықтауға мүмкіншілік береді. Нарықтары дамыған көптеген
елдерде, егер бұл коэффициент 50%-ға тең немесе одан көп болса, онда
кредиторлар тәуекелділігі минималды, себебі меншік қаражаты арқасында жүзеге
асқан кәсіпорынның мүліктері арқылы өзінің ұзақ міндеттемелерін жоюға болады.

Қаржылық тұрақтылық (стабильді) коэффициенті
мына формула арқылы анықталады:

Қаржыландыру
коэффициенті кәсіпорынның қай бөлігі заемдық көздер арқылы, қай бөлігі меншікті
негізде қаржыланғандығын көрсетеді. Егер қаржылық коэффициент бірден төмен
болса, онда кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің жоқ екендігін немесе несие алуда
біршама қиындық туындайтындығын білдіреді.

3 Салыстыруды таңдау базасы. Капитал салымдарындағы экономикалық
тиімділікті анықтау кезінде уақыт факторларының есеп әдістері

“Базалық ретінде” нұсқауының біреуін әрбір “базалық”
нұсқаумен салыстырып, осы екі нұсқаудың біреуін таңдау арқылы қате жіберулері
мүмкін. Нұсқауларды салыстыру арқылы “цептік” әдіспен: кез-келген екі нұсқауды
салыстыра отырып, қайсысы тиімді болса соны пайдалану, одан кейін осы нұсқауды
тағы басқа тиімді нұсқаулармен салыстыра отырып, қайсысы тиімді, яғни тиімді
нұсқаулардың ішінен өзіне қажетті деп саналатынын таңдап алуы қажет. Ең соңғы
салыстырулар нәтижесінен “цептік” әдіс келтірілген шығындар әдістерін
бір-бірімен салыстырып, экономикалық тиімділігінің ең негізгісін таңдалып
алынады.

Уақыт факторының есебі жаңа техниканы енгізу мен
оларды пайдалану кезінде кездесетін бір мезгілдегі уақыттың (есептік жылдың
басында) біркелкі және ағымдық шығындардың жұмсалуы арқылы анықтауға
болады. 

Мұндай келтірулер сәйкесінше жылдық нәтижиелер
шығындардың көбеюі мен орындалуына әкеліп соқтырады. Бұл келтіру коэффициенті
мына формуламен есептелінеді:

= (1+Е)t ,

(3.16)

мұндағы   — келтіру коэффициенті;

Е – келтіру нормативтері (Е=0,1);

t – бастапқы есептік периодттың берілген жыл шығындары
мен нәтижиелерінің бөліктері, жылдар саны.

Есептік жылға дейінгі шығындар мен нәтижиелерді жүзеге
асыру мен алу кезінде келтірк коэффициентіне көбейтіледі, ал есептік жылдан
кейін осы коэффициентке бөлу қажет.

Өндірісте келтірілген әр түрлі шығындар мен нәтижиелер
есептік жылдың экономикалық тиімділігі үшін қолданылады және жаңа техникамен
қамтамасыз еткендегі объекті бағалау кезінде барлық көрсеткіштерді сипаттау
жүргізіледі.

4
Пайдалылықтың ішкі нормасы және ағымдағы таза құн көрсеткіштері. Нұсқаларды
салыстыру кезіндегі сапалы талдау

Тиімділік жобасын бағалау үшін келесідей көрсеткіштер
қолданылады:

— таза пайда (ТП);

— дисконтирлік таза пайда (ДТП);

— табыстылық индексі (ТИ);

— табыстылықтың ішкі мөлшері (ТІМ);

— ақталу мерзімі.

Кәсіпорынның инвестициялық жобаны өткізуден алған таза
пайдасы ірбір жоспарлау интервалдарында қолданылған кәсіпорынның жобаны
өткізудегі үрдістеріндегі түсімдер (қаржылар шегімен) және төлемдері (қаржылар
шексіздігімен) арасындағы айырмашылықты айқындайтын құбылыс.

Кәсіпорынның төлемдері капиталдық (бірмезеттік)
шығындар мен ағымдық шығындар болып екіге бөлінеді. Капиталдық шығындарға өнім
өндірудегі және өндірістік қуаттардың құрылымына бағытталған шығындардың
барлығы жатады. Капиталдық шығындар бірмезеттік негізде жүзеге аса отырып,
өндірісте ереже бойынша жобаны өткізудің нолдік кезең деп саналатын бірініші
кезеңдерінен басталады.

Ағымдық шығындар – бұл кәсіпорынның еңбеккерлерінің
жалақысына, шикізаттар мен материалдармен қамтамасыз етудегі кеткен шығындар
түрлері, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнына қатысты басқа да шығындар түрлері
жатады. Ағымдық шығындар жобалау кезінде барлық жылдар бойында кездеседі.
Түсімдер – өндірістік өнімді өткізуден түскен түсім түрі ретінде жобаны жүзеге
асыру үрдістерінің кәсіпорынның қызметтік шаруашылығының нәтижиесінен білінеді.

Кәсіпорынның жобаны өткізу периодында (оның өмірлік
циклі) алған шынайы табыс көлемін бағалау үшін кәсіпорынның капиталдық шығындар
көлемінің ағымдық табыстылығының жиынтығын төмендету қажет, яғни кәсіпорын
шаруашылық қызметтерінің нәтижиелерінің жетістіктерімен байланысты барлық
шығындарын “тазарту” қажет болып табылады.

Таза дисконтирленген табыс – бұл есептік периодтың Т
барлық кезеңдерінде келтірілген жыл басындағы авансирленген капиталдық салым
арқылы ағымдылық тиімділік жиынтығы.

Басқаша айтатын болсақ, жобаны өткізу нәтижиесінен
алынған инвесторлар табысы, яғни капиталды басқадай сфераларда қолданудан бас
тартқан жағдайлар, ақшалай қаражаттардың “қатып қалуына” байланысты жіберіп
алынған қажеттіліктер көлемдерінің корректілену түрлері қарастырылады.

Жобаны өткізудің нәтижиесінен уақыт бірлігінің
ақшасының “құндылығының” төмендеуінен таза табыс көлемінің абсолюттік
төмендеуінің бейнеленуін анықтау үшін дисконтирлік коэффициенті () қолданылады.

Дисконтирлік коэффициентін есебін шығару негізде
ақшалай қаражаттардың басым көпшілігі “құндылық” қазіргі уақытқа орындалады.
Инвестициялық жобаға салынған ақшалай қаражаттардың алдағы қайтарым мерзімінің
ұзақ болған сайын, ақшалай қаражаттың “құндылығы” төмен болады. Дисконтирлік
коэффициенттің мағынасы жобаны берілген интервалда (периодында) өткізу таңдап
алынған дисконтирлік мөлшер арқылы анықталады.

Дисконтирлеу мөлшері (дисконт ставкасы) жалпы жағдайда
салынған капиталдан алынатын пайда мөлшері арқылы қарастырылады, яғни жобаны
өткізу нәтижиесінен алатын кәсіпорынның немесе инвестордың табатын пайда пайызы
ретінде қарастырылады. 

Егер дисконтирлеу мөлшері кәсіпорынның қызығушылығын –
қарастырылатын кәсіпорын үшін орташа пайда мөлшері деңгейіндегі инициатор
жобасын білдіреді. Ақша қаражаттарын жобаға салған басқа кәсіпорындардың
қызығушылы кезінде, банкілік депозиттік ставка деңгейінде; жобаны өткізу үшін
несие ұсынған банкілер үшін – ставка деңгейінде және банкіаралық пайызға
қатысты — оның  дисконтирлік мөлшері қарастырылады. 

Кәсіпорынның болашақта “құндылық” ақша (таза дисконтирлік
табыс) есебінің төмендеуінің таза пайдасының көлемін анықтау үшін кәсіпорынның
дисконтирлеуден түскен және дисконтирлік ағымдық шығындарға дисконтирленген
капиталдық салымды анықтап алу қажет.

Дисконтирлеуден
түскен жалпы дисконтирлік ағымдық шығындар мен капиталдық салымдардың
нәтижиесінен алынған жобаның таза дисконтирлік
табысы  дисконтирлеуден түскен түсімнің нәтижиесін көруге мүмкіндік
береді. Таза
дисконтирленген табыстың (ТДТ) формаланған түрін мына формула арқылы анықтауға
болады:

,

(3.17)

мұндағы R_t –
жобаны өткізуден түскен түсім;

З_t –
жобаны өткізудегі ағымдық шығындар;

 —
дисконтирлеу коэффициенті;

K_t – жобаның
капиталдық салымы;

t –
жобаны өткізу интервалының уақытша номері;

T –
жобаны өткізу мерзімі (уақытша интервалдарда).

Инвестициялық
жобалаудың тиімділік критерийлері ТДТ>0 жағдайымен көрінеді. Таза
дисконтирленген пайданың жағымды мәні оның жобасының тиімді екендігін білдіре
отырып, бекітілген объектіде пайда әкелетіндігін білдіреді. Дисконтирленген
таза пайда көлемінің жағымсыз жақтары жобаның тиімді емес екндігін
куәландырады.

Табыс
индексі (ТИ) – бұл и1 теңге авансирленген капиталдық салымға келетін нтегралды
тиімділік немесе таза дисконтрлік пайда.

Жобаның
табыс индексі жобадағы ағымдық табыстың оған кеткен капиталдық салымның
анықталуына мүмкіндік береді. Ол мына формуламен анықталады:

.

(3.18)

Егер табыс
индексі 1-ден жоғары болса, жоба тиімді деп саналады, жоба бойынша
дисконтирленген ағымдық пайда капиталдық салымының жиыны бар болады.

Ішкі табыс мөлшері – бұл кәсіпорынның ағымдық
қызметтерінен түскен пайданың көлемі кезінде болатын капиталдық салымның
келтірілген (дисконтирленген)  дисконт мөлшері (ставка). 

Табыстың ішкі мөлшері (ТІМ) теңдеуді шешу жағдайы
бойынша мына формуламен анықталады:

.

(3.19)

Табыстың ішкі мөлшері, дисконтирленген таза табыс
мөлшері нолге тең болған кезде, жобадан алуға болатын пайданың максималды
мөлшерін сипаттайды. Мұндағы ішкі табыс мөлшері кезінде жобаны қаржыландыру
үшін тартылатын ақшалай қаржат құнының (эмитерленеген акция бойынша дивидент
мөлшері, несие бойынша пайыздық мөлшер көлемі) шегін анықтауды бейнелейді.

Тәжірибеде
ІТМ есептеу көлемі электрондық кестелертиптеріне негізделген бағдарламалар
көмегі әдістерімен анықталады.

Инвестицияның
өзін ақтау мерзімі (Ток) инвестициялық жоба өткізумен байланысты басқадай
шығындары мен бастапқы салымдардан бастап, айлық, тоқсандық немесе жылдық
бойынша өлшенетін мерзімдерде, минималды аралық уақыттарын сипаттайды және ол
өзін жүзеге асыру нәтижиесін жабатын жиынтықтармен орындалады. Өзін ақтау
мерзімін  (Ток) дисконтирлеуді қолдану арқылы анықтау ұсынылады.

Жоғарыда
аталған көрсеткіштер қатарына қолдану жағдайларына қарай мынадай: құлдырау
нүктесі, пайда мөлшері, капитал қайтарымдылық, тиімділіктің интегралдық
шығындары көрсеткіштерді қосуға болады. Қойылған мақсаттарға жету үшін осы
аталған көрсеткіштер қолданылады.

4-тақырып. Кәсіпорынның
негізгі капиталы (НҚ)

Дәріс
жоспары:

1. Өндірістік қор туралы түсінік. НҚ топтастыру және
құрылымы

2. НҚ есепке алу және бағалау түрі. НҚ физикалық және моральдық тозуы. НҚ амортизациясы. Амортизациялық аударымдар шамасын есептеу әдістері

3. НҚ пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері – жалпылаушы және жеке. Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімдіпайдалану жолдары мен факторлары

Дәрістің қысқаша мазмұны:

1 Өндірістік қор туралы түсінік. НҚ топтастыру және құрылымы

Өндірістік процесті жүзеге асыру үшін екі фактордың — өндіріс құралдарының  және  жұмыс күшінің өзара әрекеттесуіқажет.

Өндіріс құралдары олардың көмегімен адам табиғат күшінің  қатынас—тарына әсер ететін «еңбек құралдарына» (машиналар, жабдықтар, ғимараттар және т.б.) және оларға адамның  мақсатқа сәйкес қызметі бағытталған «еңбекзаттарына» (шикізат, материалдар) бөлінеді. Ақша түріндегі өндіріс құралдары  өндірістік қорлар деп аталады.

Өндірістік қорлар «негізгі» және «айналымдық­» болып бөлінеді. Осы бөлудің негізінде жұмыс істеудегі, құнды дайынөнімге ауыстыру тәсілдерін—дегі және ұдайы өндіріс  сипатындағы айырмашылық жатыр.

Қорлардың (НҚ) айналымдық қордан басты ерекшелігі келесіден тұрады:

1 – НҚ құрайтын элементтер, жасалатын өнімге заттық түрде кірмейді. НҚ олардың заттық элементтерініңқұраушылары толық тозғанға дейін  бірқатар өндірістік циклдерге қатысады. Ал айналымдық қорлар  толығымен бірөндірістік циклдің шеңберінде тұтынылады және оның «табиғи құрамына» кіріп,  дайын  өнімге айналады;

2 – НҚ құны жасалатын өнімнің құнына  бөлікпен – заттық элементтердің  тозу шамасына қарай кіреді, ал айналымдыққорлар  өз құнын бір өндірістік цикл бойында толығымен ауыстырады;

3 — өнімді өткізген соң НҚ құны олардың тозғандығының нормативтік деңгейіне сәйкес келетін бөлігінде қайтарылады. Осының салдарынан НҚ олардың барлық құны өнімге бөлікпен өткенде және «амортизациялық қор» түрінде жинақталғандатолығымен ауыстырылуы мүмкін. Ал тұтынылған айналымдық қорлардың құны өнім өткізілгенде бірден қайтарылады, бұл   оларды  өндірістің жаңа циклі үшін сатып алуға мүмкіндік береді.

Негізгі қорлар өзінің табиғи (заттық) құрамы бойынша біртексіз және  өндірістік процесте әр түрлі функциялардыорындайтын, «активті» және «пассивті» еңбек құралдарынан тұрады. Еңбек заттарына (машиналарға, агрегаттарға) тікелейәсер ететін еңбек құралдарының бір бөлігін  активті НҚ деп атау қабылданған. Ал НҚ қалған бөлігі (үймереттер, жолдар, беріліс құрылғылары), өндірістік процестің қалыпты ағымын қамтамасыз етеді,   «пассивті» НҚ—ға жатады. 

Өндіріс процесіндегі ролі бойынша НҚ «өндірістік» және «өндірістік емес» болып бөлінеді. Өндірістік НҚ еңбекқұралдары жатады, олар не өндірістік процеске қатысады, не оның жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызады (өндірістік  үймереттер, ғимараттар, көлік құралдары және т.б.).

Өндірістік емес НҚ  өндірістік процеске қатыспайтын және өндірістік емес тұтынылатын мақсаттар үшінтағайындалған қорлар (тұрғын үйлер, амбулаториялар, демалыс үйлері) жатады.

Тиесілігі бойынша НҚ меншікті және жалданған болып бөлінеді. Меншіктіден ерекшелігінде жалданған НҚ берілгенкәсіпорында амортиза—ция мен  тозуды есептемей, «баланстан тыс» есепке алынады.

Технологиялық функциялардың  орындалуына және өндірістік процестегі роліне байланысты еңбек құралдарыныңбарлық жиынтығы  бірнеше  түрлік топтарға бөлінеді:

1 — үймереттер – бұл топқа негізгі, қосымша, қызмет көрсетуші цехтардың үймереттері, деполар, өнеркәсіптіккәсіпорын гараждары, конс­трукторлық бюролар  кіреді;    

2 — ғимараттар – бұл топқа  жер асты  және ашық  тау қазбалары,  мұнай және газ ұңғымалары, түтін құбырлары жәнежеке іргетастардағы  су арынды  мұнаралар, кәсіпорын көлігінің  барлық түрлеріне арналған жолдар, бөгеттер, плотиналар, каналдар кіреді;

3 – берілістік құрылғылар – оларға өнеркәсіп ішіндегі мұнай және газ құбырлары, су таратушы құрылғылар, электрберілісі және байланыс ғимараттары, канализация құрылғылары жатады;

4 – машиналар мен жабдықтар – бұл  көмір комбайндары, химиялық ап­паратура, станоктар, балғалар, престер, көтергіш—тасымал жабдықтары, энер—гетикалық газ құбыры қондырғылары, компрессорлар, есептеуіш техника, технологиялық процестерді бақылау, реттеу  аспаптары және т.б.;

5 – көлік құралдарына кәсіпорын балансында тұрған, барлық  қозғалатын құралдар кіреді: теміржол, су көлігі, жылжымалы құрам, кәсіпорын ішіндегі көлік (вагонеткалар, автомобильдер, тартқыштар, т.б);

6 – құрал—сайман, өндірістік және шаруашылық керек—жарақ — барлық түрдегі механикаландырылған және қол құрал—саймандары, кескіш, соққы—лық, мүмкін болатын барлық құрылғылар, офистік және  өндірістік сипаттышаруашылықтардың  әр түрлі заттары.

2 НҚ есепке алу және бағалау түрі. НҚ физикалық және моральдық тозуы. НҚ амортизациясы. Амортизациялықаударымдар шамасын есептеу әдістері

НҚ бағалаудың  келесі түрлері  бар: толық және қалдық баланстық құны, толық және  қалдық қалпына келтіру құны.

Толық баланстық  құн объект пайдалануға берілген сәтте қалыптасады. НҚ түсу көзіне байланысты олардың бастапқықұны деп мыналарды  түсінеді:

— құрылтайшылардың келісім бойынша кәсіпорынның жарғылық қорына үлес қосуы есебінен енгізген  негізгіқаржылардың құны;

— кәсіпорынның өзінде жасалған, сондай—ақ басқа кәсіпорындардан немесе тұлғалардан сатып алынған, жеткізу, жинақтау, орнату бойынша  шығындарды  қосқанда,  іс жүзіндегі  шығындар сомасындағы  НҚ құны;

— өтеусіз алынған НҚ объектілерінің құны, сондай—ақ мемлекеттік субсидиялар  ретінде бөлінген  құралдар.

Қалпына келтіру құны. Кәсіпорындар балансында әр уақытта сатып алынған және осыған байланысты әр түрлі бағаменбағаланған, яғни іс жүзінде салыстырылмайтын бағалармен берілген НҚ есепте бар. НҚ бірың—ғай бағамен бағалау үшіноларды бір кезең бағаларының деңгейіне   периодтық жалпыға ортақ  қайта бағалау  талап етіледі.

НҚ пайдалану процесінде тозады. Объектілердің өздерінің физикалық және  техника—экономикалық  қасиеттерінжоғалтуының ақшамен өрнектелуі   НҚ тозуы деп  аталады.

Тозу сомасын  шегергендегі бастапқы  құн  «НҚ  қалдық құны» деп аталады. НҚ қалпына  келтіру құнынан тозудышегергенде   «қалдық қалпына  келтіру құны» деп аталады.

Амортизация – НҚ қызмет етуінің барлық белгіленген мерзімінің бойын—да шыққан НҚ өтеу үшін ақшалай қаражатжинақтаудың жоспарлық  процесі.

Ақшалай қаражатты жинақтауға өндіріс шығындарына аударымдардың «амортизациялық» сомаларын қосу есебінен қолжеткізіледі. Амортизациялық қорлану мөлшерлері НҚ баланстық құнына процентпен анықталады және «амортизациялықаударымдар нормалары» деп аталады. Амортизация нормасы НҚ  топтары  бойынша сараланған.

Экономиканың жоғары технологиялық салаларын жеделдетіп дамыту  үшін жағдайлар жасау мақсатындакәсіпорындарға НҚ активті бөлігін жеделдетіп амортизациялау механизмін қолдану құқығы берілген. Жедел—детілгенамортизацияны енгізген кезде оны есептеудің бірқалыпты (сызықтық) әдісі қолданылады (амортизация нормасы мөлшері 2,0 артық емес коэффициентке  ұлғаяды).

Жеделдетілген  әдіспен  есептелген, амортизациялық  аударымдар қатаң мақсаттық тағайындалуы бойыншапайдаланылу керек. Егер бұл талап  орындалмаса, онда жеделдетілген әдіс бойынша есепке сәйкес келетін    амортизацияның қосымша  сомасы салық салынатын базаға қосылады.

Олардың қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын қазымдау мерзімдерімен байланысқан және күрделі қайтажабдықтаусыз қорларды қазымдаған соң басқа мақсаттарға пайдаланыла алмайтын, кен өңдеу өнеркәсібі салаларында НҚтолық қалпына келтіруге амортизациялық аударымдар нормалары, пайдалы қазбалардың алынатын қорларының тоннасынабелгіленеді. Осы НҚ үшін амортизациялық аударымдар нормала—ры  тонналық  мөлшерлемелер бойынша  анықталады.

Тонналық мөлшерлеме – бұл олардың алынуына қызмет көрсететін қорларды қазымдау уақытында НҚ толық ұдайыөндірісін қамтамасыз ететін,   пайдалы қазбалар қорларының тоннасына келетін (теңгемен), арнайы НҚ  толық  қалпынакелтіруге  амортизациялық аударымдардың шамасы.

Тонналық мөлшерлеме жыл сайын арнайы НҚ әрбір тобы бойынша  (пайдалану мерзіміне байланысты) берілген топобъектілерінің жиынтық қалдық құнын осы объектілермен қызмет көрсетілетін қорларға бөлумен есептеледі.

3 НҚ пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері – жалпылаушы және жеке. Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімдіпайдалану жолдары мен факторлары

НҚ пайдалану деңгейін бағалау үшін көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Жалпылаушы  көрсеткіш «қор қайтарымы» болып табылады, ол өндіріс нәтижелерінің (тауар өнімінің) НӨҚ орташа жылдық құнына қатынасын білдіреді (оған керікөрсеткіш — «қор сыйымдылығы«). Жалпылаушы көрсеткіштерге «қормен қаруланғандық» жатқызылуы мүмкін, ол  НҚорташа жылдық  құнының жалпы персоналдың орташа жылдық санына қатынасы ретінде анықталады.

Қор қайтарымы (Ф_о) негізгі өндірістік қорларға жұмсалған, әрбір теңгені пайдаланудан жалпы қайтарымды, яғниқұралдардың осы салымының тиімділігін көрсетеді. Қор қайтарымы мына формула бойынша  есептеледі:

Фқ = B / Фборт. ж., теңге/мың теңге,

(4.1)

мұнда Фб_орт.ж. –
негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны, мың теңге;

В – бір жылдағы  өнімнің  көлемі, теңге.

Қор сыйымдылығы (Ф_с) негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық  құнының  бір жылда шығарылатын өнімніңкөлеміне қатынасы ретінде  мына формула бойынша есептеледі:

Фс= Фборт. ж./ В, мың теңге/теңге.

(4.2)

Қор
сыйымдылығы  көрсеткіші берілген шамадағы  өнімді өндіру
үшін  негізгі қорлардың қажетті шамасын  анықтайды.

Еңбектің
жалпы қормен қаруланғандығы көрсеткіші (Ф_қ)
негізгі  өндірістік қорлардың орташа жылдық құнының жұмыскерлердің
орташа тізімдік  санына  қатынасы ретінде
мына  формула бойынша есептеледі:

Фв = Фборт. ж.  / Чорт. тіз., тыс. тенге/адам,

(4.3)

мұнда Ч_{орт.тіз.} –
жұмыскерлердің орташа тізімдік  саны, адам.

Тау-кен
техникасын пайдалану тиімділігі көрсеткіштерінің бірі  машина-лар мен
жабдықтардың нақты бар паркін пайдалану коэффициенті болып табылады.
Нақты  бар паркті пайдалану коэффициенті жұмыста болатын жабдықтар
бірліктерінің орташа санының берілген типті жабдықтардың  жалпы
санына  қатынасы ретінде  анықталады.

Нақты  бар
паркті пайдалану коэффициентінен басқа, машиналар мен жабдықтарды пайдалану тиімділігін
бағалау үшін экстенсивті және қарқынды жүктеме коэффициенттерін (К_э,
К_қ) қолданады. Экстенсивті жүктеме коэффициенті машинаның жұмыс
істеу сағаттарының іс жүзіндегі  санының  (Т_і)
күнтізбелік,  режимдік  және жоспарлық  уақыт
қорына (Т_к, Т_р, Т_ж) қатынасымен мына формула
бойынша  анықталады:

(4.5)

Күнтізбелік
уақыт қоры деп бір жылдағы сағаттар санын түсінуге  болады. Режимдік
қор – бұл  жұмыс істемейтін  күндер мен жұмыс
істемейтін  ауысымдарды есепке алғанда мүмкін болатын уақыт қоры
(кәсіпорынның жұмыс режимі бойынша жабдықтар  кәсіпорынның жұмыс
режиміне сәйкес  демалыс және  мереке күндері жұмыс
істемейді). Жоспарлық уақыт қоры   режимдік қор мен
жоспарлық-ескертуші жөндеуге жұмсалған уақыт  арасындағы айырмашылық
ретьінде, сондай-ақ техникалық немесе климат-тық шарттар  бойынша бос
тұрумен анықталады.

Жүктеменің
қарқындылығы коэффициенті (К_қ) жабдықтарды  өнімділігі
бойынша пайдалануды сипаттайды және берілген жабдықтың  іс жүзіндегі
сағаттық өнімділігінің (Р_і) техникалық өнімділікке (Р_т)
қатынасы ретінде анықталады. Оның төлқұжатында көрсетілген, жабдықтың
техникалық өнімділігі деп оңтайлы жағдайларда уақыт
бірлігіндегі  максимум өнімділік түсіндіріледі:

(4.6)

Жабдықты
экстенсивті және қарқынды пайдаланудың жалпылаушы көрсеткіші пайдаланудың интегралдық
көрсеткіші болып табылады, ол  күнтізбелік уақыттағы
жабдықтардың  жалпы пайдалы жұмысын сипаттайды.

Жабдықтар
жүмысының сенімділігін бағалау үшін кеңінен қолданыла-тын, маңызды
көрсеткіштердің бірі әзірлік коэффициенті болып табылады. Ол жабдықтардың оны
тағайындалуы бойынша пайдалану көзделмеген, жоспарланатын кезеңдерден басқа,
ерікті уақыт моментінде жұмысқа қабілетті болуының ықтималдығын сипаттайды.
Әзірлік
коэффициенті  жабдықтардың  апаттардан  жұмыс
уақытын  жоғалтуын  сипаттайды.

Негізгі
қорларды пайдалануды жақсарту үшін негізгі қорларды  пайдала-нудың
жалпылаушы көрсеткіштерін басқаруды үйрену қажет. Сонымен, мысалы, қор
қайтарымының өзгеруіне  екі фактор әсер етеді:

—
активті  бөліктің меншікті салмағы (УД_а);

— активті  бөліктің
қор қайтарымы (Фо_а).

Қор
қайтарымын факторлық талдау үшін  келесі формула пайдаланылады:

, теңге/мың теңге,

(4.7)

Қор
қайтарымының өсу резервін мына формула бойынша анықтауға болады

мұнда  –
сәйкес түрде мүмкін болатын және іс жүзіндегі жылдық өндірім, теңге/жыл;

Ф_ор –
НҚ орташа  жылдық құны, мың теңге.

5-тақырып. Шикізат, материалдық және
отын-энергетикалық ресурстары

Дәріс
жоспары:

1 Шикізат, материалдық және отын-энергетикалық
ресурстарын топтастыру және ұғымы

2 ҚР шикізат базасы мен оны дамыту бағыттары. ҚР
индустриалды-инновациялық даму жағдайының отын-энергетикалық кешенін дамыту.
Энергетикалық ресурстарды пайдалану. Ауылшаруашылық салаларды дамыту

3 Шикізат таңдауды экономикалық негіздеу, шикізатты
байыту және бастапқы өңдеудің экономикалық тиімділігі, шикізатты кешенді
пайдалану мен өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу

4
Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Шикізат, материалдық және отын-энергетикалық
ресурстарын топтастыру және ұғымы

Халықшаруашылық комплексінде барлық
материалдық ресурстардың еңбек сапасы мысалында шикізаттық және жанар-май
энергетикасы болып бөлінеді.

Шикізат ресурстары елде кездесетін өнеркәсіптік,
өнімдік ретінде өндіріске тілекелей қажетті   өндірістің әр
түрлі болуы үшін қолданылатын өзіндік құнын білдіретін заттар болып табылады.

Шикізат  (шикізат материалдары) еңбектің барлық түсінігінде
келтіріледі, яғни өндіру мен өндірісте өзінің табиғи түрінің біренше еңбектік
үрдістер арқылы  басқа жаңа сапалы өнім алу жағдайын айтамыз.

Шикізаттық ресурастардың бірнеше топтары
кездеседі.

Өнімді дайындауда қатысуда
сипатталатын, яғни өнімді құруда
орындалатын барлық функцияларының негізіне байланысты негізгі және көмекші
болып шикізаттар екіге бөлінеді.  Шикізаттың негізгі түріне өндіретін
өнімнің негіздерін құрайтын, дайын  өнімді дайындауға шикізат
көмегінің қатысуы, олардың материалдық негізі болып табылатындығы, сондай-ақ
сапасы, құрылымы, мысалы тұтынушылардың қажет еткен сапасының болуын, тауарлық
түрінің және т.б. жақсы деңгейде болуымен қарастырылады.

Еңбек шығындарының сипаттамасы мен өлшемі бойынша шикізаттар
бірінші және екінші реттегілер болып бөлінеді. Соңғы түріне өндірісте қата
пайдалануда және шикізат сапасының жақсаруында қолданылатын тұтынушы мен
өндіріс қалдықтары жатады.  

— Пайда болу критерийі
бойынша  шикізаттар өнеркәсіптік және ауылшаруашылық болып екіге
бөлінеді. Өнеркәсіптік шикізаттар өз кезегінде өңдеуші және өндіруші болып
қарастырылады. Ауылшаруашылық шикізаттары – ауыл
шаруашылық саласында және ауылшаруашылық шикізаттарын өңдеу нәтижиесінде өнімді
қайта өңдейтін басқа өнеркәсіптік салаларда қолданылатын өнімдерді айтамыз.

Пайда болуының сипаттамасы бойынша  шикізаттар минералдық, органикалық және химиялық болып
бөлінеді.

Шығу тегінің деңгейіне қатысты шикізаттар ресурстары қайта өңделмейтін және қайта
өңделетін болуы мүмкін. (бұл
көбінесе табиғи ресурстарға қатысты).

Барлық шикізат ресрстары сапалық белгілеріне қатысты мынадай
түрлерге жіктеледі:

— негізгі қажетті компаненттердің мазмұны;

— құлау тереңдігі;

— сорттары бойынша;

— ұзындықтары мен басқа өлшемдері бойынша;

— құрамы мен т.б. бойынша.

Шикізаттың сапалық сипаттамасы қолданылатын
техниканы, жабдықты, технологияны, өндіріс көлемін, өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, өндірістің барлық технико-экономикалық көрсеткіштерін
анықтай отырып, өндірістің тиімділік деңгейіне әсер етеді.

Материалдық түсінігінде еңбек өнімінің бір немесе бірнеше өңдеу
кезеңдерінен өткен және әрі қарай дайын өнім өнімді дайындаудағы өңдеу үрдісіне
қатысады. Материалдық ресурстар элементтері құрамдарының материалдылығына еңбек
түрлері, яғни өңдеу және қайта өңдеу салаларында жұмсалатын еңбектің түрлері
жатады.

Материалдардың жіктелуі шикізат
ресурстарының жіктелуімен тікелей байланысты екендігін аңғаруға болады.

Шикізаттарға әдетте өнеркәсіп өңдейтін
өнімдер  (кен, мұнай, көмір, құм, щебень) және
ауылшаруашылық өнімдері (бидай, картоп өнімдері, қызылша) қарастырылатын болса,
ал материалдық түрлерінде — өнеркісптің өңдеуі қажет ететін өнімде(қара және түсті металдар, це­мент, ұн) қарастырылады.

Материалдар негізгі және көмекші деп екіге бөлінеді.

Материалдардың негізгі түрлері
дегеніміз —  нөнімнің материалдық негізін құрай отырып,
дайын өнімнің құрамында табиғи түрде кездесетін материалдар түрлерін айтамыз.

Көмекші материалдар дайын өнім құрамында кездеспейді, тек қана олардың
түрленуіне көмек береді.

Жанармай мен электорэнергия материлдық
ресурстардың ерекше түрлері болып табылады.

Өндірістік үрдіске қатысу жағдайларына байланысты жанармай көмекші
шикізат түріне жатады, бірақ экономикалық мағынасына қатысты өзіндік топтарға
бөлінеді. Жанармай өндірістік үрдісте жылу энергиясы түрінде  дайын
өнім ретінде, технологиялық шикіза ретінде қолданылады.

Электроэнергияның бөлу ретіне қатысты өзіндік элементтік
технологиялық жағдайларында қозғалыс еңбек қаруы ретінде де пайдалануы бойынша
іске асырылады (электродәнекерлеу, электроискралық
өңдеуде, лазерлік сәулелер ретінде). Потенциалды және шынайы жанармай-энергетикалық
ресурстары ретінде бірнеше топтарға бөлінеді  (ЖЭР).

Потенциалды ЖЭР — бұл елдің біртұтас экономикалық аймақтары бойынша барлық
жанармай мен энергия түрлерініңі қор көлемдері қарасатырылады.

Шынайы ЖЭР кең мағынада – экономикалық елдерде энергияның барлық
түрлерін қолданудың жиынтығы болып табылады.

ЖЭР толықтай мағлұматтарын мынадай түрде келтіруге болады:

— табиғи ЖЭР (табиғи жанармай) – көмір,
қалайы, торф,табиғи және қажетті газ, газификациялық жерасты газы, ағаш, табиғи
механикалық су энергиясы, жел, атомдық энергия, жанармайдың табиғи көздері –
күн, жерастының сулануы және термалдық су;

— жанармайды  қайта өңдеу өнімдері
— кокс, брикеттер, мұнай
өнімдері,  жасанды газдар, көмір байыту, оның қалдықтары және т.б.;

— қайталанатын энергетикалық ресурстар, технологиялық үрдістің негізінде алынатын – жанармай қалдықтары, отын және газ түрлері,
өңделген газ, өндірістік өнімнің жылуы және т.б.

Халық шаруашылығында қолданылатын барлық
шикізат түрлері, экономикалық тұрғыда екі топқа бөлінеді:

— негізгі ауыр индустрия өнеркәсібінің
негізінде өндірілетін және өңделетін өнеркәсіптік шикізаттар;

— ауыл шаруашылығында қолданып, жеңіл және
азықтық өнеркәсіптік негізінде өңделетін ауылшаруашылық шикізаттар.

Өнеркәсіптік шикізаттар өз кезегінде екі
топтарға бөлінеді:

— минералдық шығу шикізаттары (минералдық шикізаттар), яғни жер астынан алынан шикіза
түрлері;

— жасанды шикізаттар, яғни жасанды жолмен алынатын шикізат түрлері.

Табиғи шикізаттың көптеген топтары минералдық
шығу тегіне байланысты болады. Ол өнеркәсіптік минералды-шикізат базасын құрай
отырып, оның дамуында қара және түсті металлургия, жанармай, электроэнергетика
және т.б. салаларының даму түрлерін анықтайды.

2 ҚР шикізат базасы мен оны дамыту бағыттары. ҚР
индустриалды-инновациялық даму жағдайының отын-энергетикалық кешенін дамыту.
Энергетикалық ресурстарды пайдалану. Ауылшаруашылық салаларды дамыту

Ресурстарды сақтау мәселелерінің негізгі
көңіл бөлетін жағадайы ретінде ресурстардың бірден төмендеп кетулеріне қатысты,
экономика тиімділігін жоғарылату бағытының негізінің бірі ретінде ресурстарды
сақтау жүргізіледі.

Жалпы мемлекеттің бұл тұрғыда атұаратын ролі қажетті мәселелердің
аспектілердің келесідей түрлерін қарастырады:

1) энерго-материалдық сақтаудың комплекстік жолдары. Бұл жолда
материалдарды үнемдеумен (т, м², м³ және
т.б.) қатар, осы экономияда жұмсалатын энергиялар есебін,
материалдық түрлерін де анықтайды. Комплекстік жол толықтай біркелкі ретінде,
аз қалдық технологиясының енгізу барысында ресурстардың және экологиялық
сұрақтардың қолданылуы болып табылады. Өндірісті кооперациялауды кеңінен ғана
қолданып қоймай, комбинациялау кезінде де қолданылады. Комбинация кезінде
шикізатты тереңірек өңдеу жетістіктері қарастырылады, яғни ағаш өңдеу
комплексінен мебель өнімдері, электрикалық және жылу энергиясы өндірісі үшін
ағаш қалдықтарын газификациялау жүзеге асады;

2) ғылыми
концентрация, жобалық және өндірістік потенциалдарды өңдеуде және ресурстарды
сақтау технологиялары мен өнімдерін  енгізуде;

3) мемлекеттің тәуелсіз экономикалық деңгейді жоғарлатуда шикізаттар мен
материалдар түрлерін импорттау немесе иморттық заттармен алмастырудағы жүйелік
ізденіс;

4) ресурстарды сақтау технологияларын іздеу мен оларды активеу,
енгізудің жүйелік түрі және т.б.

3 Шикізат таңдауды экономикалық негіздеу, шикізатты
байыту және бастапқы өңдеудің экономикалық тиімділігі, шикізатты кешенді
пайдалану мен өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу

Материалдық
ресурстар өндірістің негізгі факторларының бірі болып табылады. Олар шығаратын
өнімнің заттай құрамын түрлендіре отырып, өзіне дейінгі немесе өзінен кейінгі
өндірістік үрдіспен қамтамасыз етуге көмектеседі. Өз кезегінде өнім қоғам
қажеттіліктері мен тұтынушылардың  мүдделерін қанағаттандырады.
Сондықтан, қоғамның жағдайы материалдық ресурстардың қолданылуына, материалдар
қажеттіліктерінің өндірістік үрдістердің қаншалықты тиімді екендігін көрсету
жағдайына тікелей байланысты болады. Шаруашылық типтерінің экстенсивті түрінен
интенсивті түріне көшу барысында кез-келген мемлекеттің мемлекеттің экономика
мәселесінде материалдық ресурстар қажеттіліктерінің рационалды немесе экономды
қарастыру мәселесі алда тұрады.

Шикізат
және жанар май энергетикалық ресурстарының рационалды қолданудың негізгі
бағыттары ретінде мыналар қарастырылады:

— жанар май және отын-энергетикалық баланстар құрылымдарын жақсарту;

— шикізат дайындаудың өнеркәсіптік кәсіпорындарда  қолдануда
сапалық дайындығын тереңірек қарастырады;

— шикізаттарды және жанар-жағар майларды сақтау мен тасымалдауларды
ұйымдастыруды дұрыс жүзеге асыру – жоғалымдар мен сапа төмендеуін жіберіп
алмау;

—
шикізаттарды комплекстік қолдану;

— өндіріс
химикаттары;

— өндіріс
қалдықтарын қолдану;

—
шикізаттарды қайта қолдану.

Өнеркәсіпте
шикізаттар түрлеріне қатысты органикалық немесе минералдық түрінде қолдану,
яғни ол сәйкесінше дайындықтарды қажет етеді. Осындай мақсатта өнеркәсіптің
әрбір салаларында өз ерекшеліктеріне байланыстышикізаттарды бірінші рет
өңдеуден өткізу жүргізіледі.

Шикізаттарды бірінші өңдеуден өткізу түрлеріне мыналар жатады:

— шикізаттардан байыту (кендердің қара және түсті металлургиялары,
көмірлердің коксхимиялық өндірісінде алу);

— шикізаттарды алдан-ала тазалау мен стандарттау (мақта, маталарды өндіру
өнеркәсібі);

— консервілеу (ет, балық, азық-түлік өнеркәсібіндегі жемістер);

—
кептірілген өнімдер (ағаш өнеркәсбінің өнімдері).

Байыту – бұл әрі қарай техникалық мүмкіндігі бар және
экономикалық қайта өңдеулер мен қолдану нәтижиесіндегі шикізаттарды алғашқы
өңдеулері болып табылады. Байыту мына жағдайларды қарастырады:

— табиғи қазбалар компоненттерінен пайдалы қоспаларын жоғарылату;

— олардан
зиянды бөліктерінен тазарту;

— минералдарды бір-бірінен айыра білу.

Шикізаттарды
байыту нәтижиесінде негізгі екі өнімді алуға болады: концентрат және қалдықтар. Қазіргі кезде қара және сирек
металдардың 95% өңдеу арқылы
басым бөлігінің темір кендері екендігін, яғни фосфориттерден, асбестілік және
граниттік кендерден, көмірдің 40 % байытуға жіберілетіндігін аңғаруға болады.

Байытудың экономикалық мағынасы келесідей жағдайлармен байланысты болады:

—
шикізаттың  өнеркәсіптік базасын кеңейту;

— шикізаттардан дайын өнім алуда өңдеудің арзандатылуы;

— дайын
өнім сапасын жоғарлатуды қамтамасыз ету;

—
шикізаттарды тасымалдау немесе өңдеу орындарына апару кезіндегі тасымалдау
жұмыстарының қысқартылуы;

— көлік қажеттіліктерін төмендетіп, олардың қолдану тиімділігін
жоғарылату.

4
Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері

Өнімнің материалдық қажеттілік және материл сыйымдылық деңгейінің
тиімділік динамикасы көптеген факторлар әсерінен түрлене отырып, оның қозғалыс
үрдісін анықтауын сипаттайды.

Жіктелу
негіздеріне қатысты факторлар ішкі (ішкіөндірістік) және сыртқы топтарға
бөлінеді, сондай-ақ техникалық, технологиялық, ұйымдастыпру және экономикалық
сипаттаушы факторлар болып бірнеше топтарға бөлнеді.

Сыртқы факторлар мыналарды
қарастырады:

1 Ресурстарды сақтаудың мемлекеттік басқару – мемлекеттік бағдарламалар; салықтық жүйе; баға белгілеу жүйесі; амортизациялық саясат; қаржы-несиелік саясаты; стандартизация. Ресурстарды сақтаудың мемлекеттік өткізу саясатының
атқаратын ролі өндіріс пен салаларды дамытудың техникалық бағдарламасы, аз
немесе қалдықсыз  технологияларды құру немесе енгізу және т.б.
Айтылған мәселелерді материалдық ресурстарды мемлекеттік рационалды қолдануды
жүзеге асыру немесе ынталандыру үшін кәсіпорынның қаржылық рычагі анықталады.
Сондай-ақ, маңызды мәселе ретінде өнімнің материалдық сыйымдылығының мағынасын
шектеуді бекіту жатады.

2 Нарық конънктурасы – материалдық ресурстарға деген ұсыныс пен бағасы
(кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын түрлендіруде басты роль атқарады); кәсіпорын өніміне сұраныс пен оның бағасы (шығаратын өнімнің
ассортименттерін анықтайды); көліктік-тасымалдау шығындарының деңгейі
(тапсырушылардың таңдауына әсер етеді);
конкуренция (ассортимент, сапа, баға саясаты және т.б. аймақтарда қабылданған
шешімдерге әсер етеді).

3 Ғылыми-техникалық даму – жаңа материалдар (берілген сапа бойынша, жаңа конструкциондық материалдар және т.б.); жаңа
технологияларды   (қалдықсыз,
өндірістік циклдің аймағында және т.б.); жаңа техникаларды (материалдарды
қолдану коэффициенттерінің жоғарлауы); энергияның жаңа көздері; жаңа білімдер дамуы болып табылады.

4 Жалпы экономикалық факторлар – материалдық ресурстар қолданылу үрдісі
тәрізді әсер ететін кәсіпорынның шаруашылық қызметінің стратегиясы. Бұл елдегі
экономикалық жағдай; экономиканы толықтай дерлік мемлекеттің басқаруы; халық
шаруащылығының инфрақұрылымының жағдайы және т.б. қарастырады.

5 Басқадай
факторлар — экологиялық (қоршаған ортаның ластануы, пайдалы қазбалар қорының таусылуы); табиғи-климаттық (температуралық режимнің әсері, ғимараттар
мен үймереттердің құрылысы кезінде материалдық ресурстар шығындарының
ылғалдылығыы, жанар май –
энергетикалық ресурстар шығындары; қоршаған ортаны зиянды әсер етуші
факторлардан қорғау); саясаттық және
т.б. факторлар жатады.

Ішкі факторлар – сыртқы факторлар
әсерлеріне қатысты пайда болатын факторлар. Бірақ, кәсіпорындағы материалдық
ресурстардың қолдану деңгейін анықтаушы фактор нақты осы фактор болып табылады.

Техникалық факторлар – материалдық
ресурстар түрлерінің бірлігіне сәйкес  өнім шығындарының төмендетуге,
өнімнің техникалық сипаттары бойынша сапаның жоғарлату мүмкіншіліктеріне әсер
ететін факторлар. Осындай факторлар топтарына кәсіпорын өнімдерінің
ассортименттері конструкциясн жетілдірумен байланысты факторларды атап айтуға
болады, оның ішінде:

— өнімнің абсолюттік және меншіктік салмағының төмендеуі;

— қолданатын материалдар сапасының жоғарлауы;

— бағалы және дефицит тұратын материалдарды ауыстыру.

Технологиялық факторлар өнімді
дайындау кезеңдеріне, материалдар қалдықтары мен жоғалымдарының төмендетуіне
әсер етуші факторлар қарастырылады. Бұл факторларға мыналар жатады:

— қалдықтарды қысқарту, материалдарды қолдану коэффициенттерін
жоғарлатуға бағытталған, жабдықтардың техникалық сипаттарын жақсарту
мақсаттарында, модернизация мен реконструкция енгізу және т.б.;

— материалдарды сақтау технологияларын прогрессивтік енгізу –
тура құю әдісін қолдана отырып (жалға беруге дайындау орынына), штамтар (темір соғу орынына), суық және ыстық
түсіру (жоңып орындау
жұмыстарының орынына), ұнтақ металлургия әдістеріін дайындау мен олардың
бөлшектері және т.б. түрлерін анықтайды;

—
технологиялар әдісін енгізу – жабу әдістерінің прогрессивтік түрлері (лак жағу, металдық,
пластмассалық және т.б.);

— бөлшектерді дайындау мен өңдеуді жетілдіру әдістері – материалдарды рационалды ашу (фотооптикалқ құрылғыларды қолдану, қысқа
және өлшеуіш материалдарын қолдану мен оларды дайындау); дайын бөлшектердің түрлері мен өлшемдерін дайындау; өңдеу
кезінде қателіктер түрлерін қысқарту;

— өндірістегі механизация мен автоматизация деңгейін жоғарылату.

Көптеген ұйымдық және экономикалық факторлары материалдық ресурстар
қажеттілік деңгейіне тікелей емес факторлар болып табылады, яғни
конструктивтік, технологиялық және инновациялық факторлар арқылы,
конструктивтік үрдіс кездерінде сияқты өнім өндірісі кезінде де қолдана алады.

Ұйымдық фактор өндірісте материалдық
қажеттілітер тиімділігін жоғарылату мақсатында жетілдірілген құрылымы мен
ұйымдастыруға бағытталады. Оларға мыналар кіреді:

—
өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру — арнайыланған, кооперация және комбинирлік
деңгейін жоғарылату; шикізаттарды
комплекстік қолдану; жинақтауды,
сорттауды ұйымдастыру мен қалдықтарды қолдану;

— материалдық ресурстар шығындар мөлшерінің жүйесін жетілдіру;

— материалдық ресурстардың қолданудың фактілік есептеуін жетілдіру;

— материалдық ресурстармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру –
материалдық ресурстар қажеттіліктерінің есептеу әдістерінің жетілдірілуі, сондай-ақ, қорлар мөлшерін және т.б.;

— материалдар мен комплектілену сапасының бақылануы және т.б.;

— тасымалдау кезіндегі жоғалымдарды жою; материалдық ресурстарды сақтау кезінде жоғалымдарды жою мен қойма
шаруашылығының рационалдық ұйымдастыру;

—
өндірістік үрдістердің үздіксіз болуын қамтамасыз ету;

— сапаны қажетті деңгейде болуын бақылау мен өнім шығаруда ақаулардың
болмауын қадағалауды жетілдіру;

-өнім
шығаруда құрылымдық қозғалыс;

—
персоналдар құрамы, қозғалысы және біліктілігі.

Экономикалық факторлар кәсіпорынның
материалдық ресурстарын қолдануда рационалды үрдістер кезінде жағдайлар
барлығын толықтай қамтамасыз ету болып табылады. Өткізудің конструктивтік,
технологиялық, инновациялық және ұйымдастыру факторлары нақты екендігін
көрсетеді. Экономикалық факторларға мыналар жатады:

— жұмыскерлерді ынталандырудың экономикалық (моралдық және
материалдық)  факторлар;

— материалдық ресурстарды рационалды емес қолануға жауапты экономикалық
жүйесі;

— кәсіпорынның экономикалық жағдайы (кәсіпорынның өз өкілеттілігімен
алатын пайдасы болған жағдайда,
материалқажеттіліктер тиімділігін жоғарылатудың қажетті факторлары кәсіпорын
шаруашылығының нәтижиесі болып есептелінеді). Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің сәттілігі материалдық
ресурстарды қолданудың рационалды немесе экономды болуына қатысты уақытың
қажетінше бөлуі (НИОКР жүргізу, жаңа техниканы
сатып алу, технология жетістіктері, материалдық ынталандыру және т.б.).

Материал қажеттілігінің тиімділігін жоғарлатуға бағытталған әрекеттер, ең
біріншіден кәсіпорынның өндірістік звеноларында жүргізілуі тиіс. Материалдардың
неғұрлым экономды немесе рационалды қолданылу нәтижиесі кәсіпорындағы халық
шаруашылығының деңгейін көрсетеді.

Шикізаттар мен материалдардың, отын мен энергиялардың
қолдану тиімділігін жоғарылатудың маңызды жағдайы ресурстарды сақтаудың
шаруашылық механизмі арқылы әреект етеді. Елдің экономикалық даму тәжірибиесі
көрсеткеніндей,  материал қажеттіліктерінің рационалды немесе
экономдылық нәтижиесін мемлекет қызметінің ресурстарды сақтау саясаттың бір
бөлігі болып табылатындығын анықтаған.

6-тақырып.  Кәсіпорынның айналым капиталы (ҚЕ)

Дәріс жоспары:

1 Кәсіпорынның айналым қаражаттары, олардың құрамы мен
құрылымы. Құрылым ерекшелігінің айналымдылығы. Таза айналым капиталының
түсінігі. Айналым қаражаттарының көздері

2 ҚЕ нормалау. Кәсіпорындағы құрылым ерекшелігін
тұтынуды анықтау. Өндірістегі айналым қаражаттарын пайдалануды бағалау

3 Құрылым
ерекшілігін пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері. Иелік ететін шаруашылық
субъекті жұмысының соңғы қорытындысындағы құрылым ерекшеліктерін басқару әсері.
Құрылым ерекшелігінің айналымдылық жолын қысқарту

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Кәсіпорынның айналым қаражаттары, олардың құрамы мен
құрылымы. Құрылым ерекшелігінің айналымдылығы. Таза айналым капиталының
түсінігі. Айналым қаражаттарының көздері

Негізгі
қорлардан басқа кәсіпорынның өндіріс процесін жүзеге асыру үшін шикізатты,
материалдарды, отынды сатып алуға, электр энергиясын, басқа ұйымдардың қызметтерін
төлеуге, жұмысшылар мен  қызметкерлердің жұмысақысын және өндірістік
қызметпен байланысты басқа бірқатар шығын-дарды төлеуге жұмсалатын
қаражаттары  болу керек.

Қажетті
ақшалай қаражаттары болып (Дс), кәсіпорын сәйкес материалдық қорларды
(«Мз») құрайды және өндірістік процесті бастайды.
Басында  аяқталмаған өндіріс («N»), содан
кейін  дайын өнім  («О») пайда болады. Оны
өткізіп,  кәсіпорын   тағы да  Д₁ ақша
алады:

Айналым
қаражаттары – бұл кәсіпорын өндірістік қорларды құру, өндіріс процесінде
шығындарды аванстау және өнімді өткізу үшін пайдаланатын ресурстар
(кәсіпорындар балансында оларды «ағымдағы активтер» деп атайды).

Айналым
қаражаттары екі топқа бөлінеді: «негізгі айналымдық қорлар» және
«айналым қорлары».

Өз
кезегінде айналым қаражаттары өндіріс сферасында өндірістік қорларға (шикізат,
негізгі материалдар; қосымша материалдар; отын, ЖЖМ; қосалқы бөлшектер; тара,
тара материалдары; құндылығы аз және жылдам тозатын заттар), аяқталмаған
өндіріске және болашақ кезеңдердің шығындарына бөлінеді. Айналым сферасында
айналым қаражаттары дайывн өніммен; тиелген, бірақ төленбеген тауарлармен;
ақшалай қаржылармен, дебиторлық берешекпен және т.б. берілген.

Кәсіпорынның
айналым қаражаттарының қалыптасу көздері жарғылық қор,  табыс,
тұрақты пассивтер, бюджеттік қаржы бөлу, қысқа мерзімді
банк  ссудалары, басқа ұйымдардың жұмылдырылған қаражаттары болып
табылады.

2 ҚЕ нормалау. Кәсіпорындағы құрылым ерекшелігін
тұтынуды анықтау. Өндірістегі айналым қаражаттарын пайдалануды бағалау

Тағайындалу сипаты бойынша өндірістік қорлар
ағымдағы,  технология-лық, сақтандырушы, маусымдық  болып
бөлінеді.

Ағымдағы
қорлар (З_м) еңбек заттары жеткізушілерден күнделікті емес, белгілі
интервалдан кейін түсетін жағдайларда өндірістің үздіксіздігін  қамтамасыз
ету  мақсатында құрылады. Олардың  шамасы
еңбек  заттарының  орташа тәуліктік  тұтынылуына
және  жеткізудің мерзімділігіне байланысты болады  және мына
формула бойынша анықталады:

мұнда М — материалдардың
белгілі түріндегі орташа күндік табиғи берілген  қажеттілік;

а – екі
жеткізу  арасындағы  күндер саны.

Технологиялық
қорлар (З_тех) алдын ала өңдеу өндірісіне іске қосудың алдында талап
етілетін, шикізат түрлері бойынша ғана құрылады.  Технологиялық
қорлардың  шамасы мына формула бойынша анықталады

мұнда t_n –
материалдарды  өндіріске дайындау
үшін  қажетті  күндер саны.

Сақтандыру  қорлары
(З_сақ.) –  жеткізушілер кезекті тапсырысты  әр
түрлі себептер бойынша   дер
кезінде  орындамаған  жағдайда толассыз  жұмысты
қамтамасыз  ету үшін  құрылатын қорлар.
Қорлардың  берілген  түрінің шамасы  мына формула
бойынша анықталады

мұнда D_t – екі жеткізу арасындағы уақыт тың орташа  кезеңінен орташа ауытқу, күндер.

Маусымдық  қорлар
(З_м)  салаларда өндірістің  маусымдық сипатына
қарай  құрылады және  мына  формула бойынша
анықталады

мұнда t_м – маусымның ұзақтығы, күн.

Айналым
қаражаттарын нормалау барлық айналым қаражаттары  қорларының
нормаларын жеке түрлері бойынша, тауар-материалдық  құнды-лықтарды
әзірлеуден және анықтаудан және ақшамен берілген меншікті айналым
қаражаттарының нормативтерін әзірлеуден тұрады.

Аяқталмаған
өндіріс үшін айналым қаражаттарының  (АҚ) мөлшері  мына
формула бойынша анықталады

НАӨ = В * Тц * Кө, теңге,

(6.7)

мұнда В — өнімнің
өндірістік өзіндік құны бойынша орташа жылдық шығарылу көлемі, теңге;

Т_ц —
өндірістік  циклдің  жалпы ұзақтығы;

К_н –
шығындардың  өсу коэффициенті.

Шығындардың
өсу коэффициенті аяқталмаған өндірістегі шығындардың  орташа
деңгейінің жылдық өнімнің өндірістік өзіндік құнына
қатынасын  сипаттайды.

Болашақ
кезеңдердің шығындарына айналым қаражаттарының нормативі келесі түрде
анықталады:

Нб = Во + Р — Рв, теңге,

(6.8)

мұнда В_о –
жоспарланатын жылдың басына алғанда  болашақ кезеңдердің
шығындарына  салымдар қаражаттарының қалдығы, теңге;

Р – жоспарланатын  жылда  көзделген  шығындар,
теңге;

Рв –
оларды жоспарланатын жылда  өнімнің өзіндік құнына  жатқызу
жолымен  өтелетін шығындар, теңге.

Қоймада
болатын дайын өнімге норматив мына формула бойынша анықталады

Н = Вс * t / Д, теңге,

(6.9)

мұнда Вс – тауар
өнімінің өндірістік өзіндік құн бойынша жоспарлық көлемі, теңге;

Д –
жоспарланатын кезеңнің  ұзақтығы, күндер;

t —
қоймаға дайын өнімнің  келуіне  және  төлем
құжаттарын ресімдеуге белгіленген норматив, күндер.

3 Құрылым
ерекшілігін пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері. Иелік ететін шаруашылық
субъекті жұмысының соңғы қорытындысындағы құрылым ерекшеліктерін басқару әсері.
Құрылым ерекшелігінің айналымдылық жолын қысқарту

Нұсқаларды
салыстыру кезіндегі сапалы талдау Айналым қаражаттарының айналымдылығы
тиімділігінің негізгі көрсеткіштері мыналар болып табылады:

— айналымдылық
коэффициенті (жыл  бойындағы айналымдар саны), ол мына формула
бойынша  анықталады:

no = Рөтк / Qайн, айналым,

(6.10)

мұнда P_өтк —
өнімді  өткізуден және  нарықтық бағалардағы өткізуден тыс
операциялардан түсетін  түсім, теңге;

Q_айн –
барлық  айналым қаражаттарының  орташа құны, теңге;

—
күндермен өлшенетін бір айналымның ұзақтығы, ол мына формула бойынша  анықталады:

Тайн = Тп / no, күндер,

(6.11)

мұнда Т_п –
қарастырылатын  кезеңдегі күнтізбелік күндердің саны, күндер.

— Тз –
бекіту коэффициенті (айналымдылық коэффициентіне кері).

7-тақырып. Еңбек ресурстары

Дәріс жоспары:

1 Еңбек нарығы: қалыптастырудың мәні мен механизмі.
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу. ҚР аймағын әлеуметтік қорғау концепциясы.
Әлеуметтік міндетті сақтандыру және еңбекті қорғау қауіпсіздігі

2 Еңбек потенциалы мен еңбек ресурстары, олардың
құрамы мен құрылымы, қалыптастыру көздері. Кәсіпорын мамандарының құрамы мен
құрылымы. Еңбек ресурстарындағы тұтынуды анықтау

3 Кәсіпорындағы мамандық жұмысы. Кәсіпорындағы
қызметкерлерді басқару концепциясы

4 Еңбек
өнімділігі мен оны өлшеу әдістері. Еңбек өнімділігі өсуінің резервтері мен
факторлары

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Еңбек нарығы: қалыптастырудың мәні мен
механизмі. Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу. ҚР аймағын әлеуметтік қорғау
концепциясы. Әлеуметтік міндетті сақтандыру және еңбекті қорғау қауіпсіздігі

Экономикалық
ресурстарға адамдар және тауарлар өндіру және қызметтер көрсету үшін
пайдаланылатынның барлығы кіреді. Адамдық ресурстар – бұл жұмыс істейтін
тұрғындар күштерінің, практикалық тәжірибесінің және  білімінің
жиынтығы. Бұл ресурстар «еңбек» деп аталады. Еңбектің экономикалық құндылығы
ғана емес (оның көмегімен белгілі санды және сапалы өнім шығарылатын, маңызды
өндірістік  фактор), сонымен бірге әлеуметтік те құндылығы бар екенін
атап кету қажет, өйткені табыс көзі болып табылады, адамның қоғамдағы  әлеуметтік
мәртебесін  анықтайды.

Еңбек
рыногы – бұл кеңістік, онда еңбектің бағасы және мөлшері сұраныстың
(кәсіпорындар тарапынан) және ұсыныстың (уақытша жұмыс-пен айналыспайтын
адамдар тарапынан) өзара әрекеттесуімен анықталады.

Персонал –
бұл берілген кәсіпорында тұрақты жұмыс істейтін қызметкерлердің құрамы.
Персоналдың саны мен кәсіптік  құрамына:

—
шығарылатын  өнімнің  түрі;

—
шығарылатын  өнімнің  мөлшері әсер етеді.

Қызметінің
түріне (негізгі және негізгі емес) байланысты кәсіпорындар-дың  персоналы
екі топқа бөлінеді: өнеркәсіптік-өндірістік (ӨӨП – негізгі қызмет персоналы)
және өнеркәсіптік кәсіпорынның балансында
тұрған,  өнеркәсіптік  емес  ұйымдардың персоналы
(негізгі емес қызмет персоналы).

Жұмыскерлердің  өндірістік
процесте орындайтын қызметтері
мен  роліне  байланысты  ӨӨП  келесі
категорияларға бөлінеді:

—
жұмысшылар – өндірістің өндірістік процесіне тікелей қатысатын, сондай-ақ
қызмет көрсететін немесе өндірістік  процестің өтуі үшін қажетті
жағдайлар тудыратын тұлғалар;

— инженерлік-техникалық
жұмыскерлер (ИТЖ) – өндірісті техникалық және ұйымдастырушы
басқаруды  жүзеге асыратын  тұлғалар;

—
қызметкерлер – әкімшілік-шаруашылық қызметтерді, сондай-ақ  есепке
алу, жабдықтау, өткізу қызметтерін  орындайтын жұмыскерлер;

— кіші
қызмет көрсетуші персонал (КҚП) – бөлмелерді жинаумен және жылытумен,
жұмыскерлерге және басқарушы құрамға қызмет көрсетумен айналысатын жұмыскерлер;

— оқушылар
– білікті  жұмыскерлер мен қызметкерлердің басшылығымен
жеке  немесе ұжымдық  оқудан өткен тұлғалар;

— күзет –
вахтерлік, күзетшілік және өрттен қорғау штатында тұратын
және  берілген кәсіпорыннан жұмысақы алатын  тұлғалар.

Жұмысшылар,
өз кезегінде, өндірістік процестің жеке буындары бойынша бөлінеді.

2 Еңбек потенциалы мен еңбек ресурстары, олардың құрамы
мен құрылымы, қалыптастыру көздері. Кәсіпорын мамандарының құрамы мен құрылымы.
Еңбек ресурстарындағы тұтынуды анықтау

Жұмыскерлердің
санын сипаттау үшін жұмыскерлердің тізімдік және келу құрамының көрсеткіштері
қолданылады.

Тізімдік
құрам – әрбір күнтізбелік күннің басында кәсіпорынның  тізімдерінде
саналатын  жұмыскерлердің  жалпы саны.

Тізімдік
құрамға жұмысқа қабылданған күннен бастап, тұрақты, маусымдық және бір күндік
және одан артық мерзімге қабылданған, барлық категориядағы уақытша жұмыскерлер
кіреді. Жұмысқа шыққан  жұмыскер-лерден басқа, тізімдік құрамға
қызметтік іссапарларда  болатын, мемлекеттік міндеттерді орындайтын,
біліктілігін жоғарылату курстарына іссапарға жіберілген, жұмысқа сырқаттануына
байланысты келмеген, кезекті демалыс-тарда болатын, сондай-ақ басқа себептер
бойынша жұмысқа шықпаған жұмыскерлер қосылады.

Келу
құрамы – кәсіпорын жұмысының барлық ауысымдарында өткен тәуліктерде жұмысқа
шыққан  жұмыскерлердің саны.

Жұмыскерлердің  тізімдік
саны Ч_тіз мына формула бойынша анықталады:

Чтіз. = Чк * Ктіз.қ., адам,

(7.1)

мұнда Ч_к –
жұмыскерлердің  келу саны, адам;

К_тіз.қ. –
тізімдік  құрам коэффициенті.

Тізімдік
құрам коэффициенті жұмыс күндерінің жылдық санының бір жұмыскердің сол уақытта
шығуының жоспарлық санына қатынасын білдіреді, яғни:

Ктіз.қ. = (365 – Nм – Nд) / (365 – Nм – Nд – Nдем) * 0,96

(7.2)

мұнда N_м –
жылдағы  мереке  күндерінің  саны, күндер;

N_д –
жылдағы  демалыс күндерінің саны, күндер;

N_дем –
жұмыскердің жылына демалыс күндерінің саны, күндер;

0,96 –
жұмыскерлердің жұмысқа себеппен шықпауын есепке алатын коэффициент.

Кәсіпорында
жұмысқа қабылдаумен және шығарумен байланысты персонал қозғалысы үнемі орын
алатындықтан, орташа тізімдік саны, жұмыскерлердің жиынтық тізімдік санының
белгілі кезеңде осы кезеңдегі  күндердің күнтізбелік санына қатынасы
ретінде анықталады. Жұмыскер-лердің орташа тізімдік санын анықтаудың негізгі
кезеңі бір ай болып табылады.

Жұмыскерлердің
бір айдағы орташа тізімдік саны мереке және демалыс күндерін қосқанда, айдың
әрбір күнтізбелік күні үшін тізімдік құрамды жұмыскерлердің санын қосындылау
және алынған соманы айдың күнтізбелік  күндерінің санына бөлу жолымен
анықталады. Жұмыскерлердің тоқсандағы (жылдағы) орташа тізімдік саны
кәсіпорынның тоқсанда (жылда) жұмыс істеуінің барлық айларында жұмыскерлердің
орташа тізімдік санын қосын-дылау және алынған соманы 3 (12)-ге бөлу жолымен
анықталады. Жұмыс күшінің қозғалысын сипаттау үшін келесі көрсеткіштердің
динамикасын  есептейді және талдайды:

жалпы
айналым коэффициенті (К_ж.а)

Кж. а = (Чқ + Чш ) / Ч ор.тіз  * 100, % ,

(7.3)

мұнда Ч_қ –  талданатын
кезеңде  жұмысқа қабылданғандар саны, адам;

Ч_ш –
талданатын кезеңде   жұмыстан  шыққандар саны, адам;

Ч_{орт.тіз} –
талданатын кезеңдегі орташа тізімдік сан, адам;

қабылдау
бойынша айналым коэффициенті (К_қ)

Кқ= Чқ / Чор.тіз  * 100, %;

(7.4)

шығу
бойынша  айналым коэффициенті (К_ш)

Кв = Чв / Чор.тіз  * 100, %;

(7.5)

кадрлардың
тұрақсыздығы коэффициенті (К_т)

Кт = (Чөз ер. ш. + Чсеб. ш.) / Ч ор.тіз  * 100, %,

(7.6)

мұнда Ч_{өз
ер. ш.} – талданатын кезең ішінде  өз еркімен жұмыстан
шыққандар саны, адам;

Ч_себ.ш. –
талданатын кезеңде еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан шыққандар саны, адам.

Кәсіпорын
персоналы өндіріс көлемдерінің өзгеру сипатына (ұлғаю немесе кему) байланысты
шартты-тұрақты және айнымалы болып бөлінеді.

Шартты-тұрақты
құрамға кәсіпорын жұмыскерлерінің саны өзгермейті немесе өндіріс көлемдері
өзгерген кезде елеусіз өзгеретін категориялары жатады. Персоналдың осы
бөлігіне  уақыт бойынша жұмыс істейтіндердің, ИТЖ және
қызметкерлердің үлкен бөлігі жатады.

Айнымалы
құрамға олардың саны өндіріс көлемдерінің өзгеруіне пропор-ционал өзгеретін
категориялы  жұмыскерлер  кіреді. Оларға келісім
бойынша  жұмыс істейтін жұмыскерлердің үлкен
бөлігі  жатады.

Қазіргі
кәсіпорындар персоналына келесі талаптар қойылады:

—
кәсіптік  білімнің жоғары деңгейі;

— үйретуге
қабілеттілік;

— орын
ауыстыру қабілеттілігі (ұтқырлық);

— топта,
ұжымда  жұмыс істей білу.

3 Кәсіпорындағы мамандық жұмысы. Кәсіпорындағы
қызметкерлерді басқару концепциясы

4 Еңбек
өнімділігі мен оны өлшеу әдістері. Еңбек өнімділігі өсуінің резервтері мен
факторлары

Еңбек
өнімділігі жұмыскердің  уақыт бірлігінде тауарлардың (немесе
қызметтердің) белгілі мөлшерін шығару қабілетін сипаттайды. Еңбек өнімділігін
өлшеу үшін қабылданған, уақыт бірлігіне байланысты,  сағаттық,
ауысымдық, айлық және жылдық еңбек өнімділігін ажыратады.

Орташа
ауысымдық еңбек өнімділігі ПТ_о.а. тек жұмысшылар
үшін  мына формула бойынша есептеледі:

Пто.а.= Qтәул / nа, теңге/адам-ауысым,

(7.7)

мұнда Q_тәул –
тәулік ішінде   шығарылған өнімнің  мөлшері, теңге;

n_а –
өнімнің осы мөлшерін шығару үшін тәулік ішінде істелген ауысымдардағы адамдар
саны, адам-ауысым.

Бір
жұмысшының немесе жұмыскердің орташа айлық еңбек өнімділігі  ПТ_ай мына
формула бойынша  анықталады:

ПТай = Qай / Чорт.т., теңге/ адам,

(7.8)

мұнда Q_ай –
бір айда   өндірілген  өнімнің мөлшері, теңге;

Ч_орт.т. –
бір айдағы  ППП орташа тізімдің  саны, адам.

Еңбек өнімділігіне
кері көрсеткіш өнімнің еңбек сыйымдылығы деп аталады. Ол өнім бірлігін өндіру
үшін қанша уақыт талап етілетінін  көрсе-теді және жеке өндірістік
процестер не болмаса әкімшілік бөлімшелер бойынша еңбек шығындарының құрылымын
талдау кезінде ыңғайлы. Өнімділік деңгейіне мыналар байланысты болады:

—
өндірілген  өнімнің көлемі;

— персонал
саны;

—
кәсіпорын табысы;

—
персоналдың жұмысақысы және кәсіпорын қызметінің басқа маңызды
экономикалық  көрсеткіштері.

Кез-келген
ресурсқа сұраныс сияқты, еңбекке  сұраныс туынды болып табылады, яғни
берілген түрдің көмегімен өндірілетін өнімге сұранысқа байланысты болады. Өз
кезегінде, фирма, оларды жалдау қажет болатын жұмыскерлердің  санын
анықтап, еңбектің  бағасын  есепке алуы керек.

Еңбектің
бағасы оның  шекті өнімділігіне, яғни  басқа өндіріс
факторлары өзгеріссіз қалған жағдайда, (жаңа жұмыскердің) қосымша еңбек
бірлігін пайдаланумен тудырылған, шығарылатын өнім көлемінің өсімшесіне
байланысты болады.

Еңбектің
шекті өнімділігі мына формула бойынша анықталады:

мұнда Dq – қосымша
еңбек бірлігімен тудырылған өнімнің  өсімшесі;

D_l  —
қосымша еңбек бірлігі.

Алайда
фирманы жаңа жұмыскерді жалдау нәтижесінде шығарылған қосымша өнімнің шамасы
ғана емес, сонымен бірге оның қосымша еңбек   бірлігімен
жасалған өнімді сатудан қандай табыс алатыны да қызықтырады. Еңбек
өнімінен  болатын шекті   табыс  мына
формула бойынша  анықталады:

мұнда D_r –
қосымша  еңбек бірлігімен  тудырылған табыс өсімшесі.

Басқа
өндіріс факторларының өзгермейтін шамасы кезінде  жұмыскерлер санының
қосымша ұлғаюы MRP_l алдымен өсетініне (бұл фирманың табысын
ұлғайтады), ал содан кейін төмендей бастайтынына  (бұл фирманың
табысын азайтады) әкеліп соғады. Персонал санының ұлғаюымен және жабдықтар
өзгермеген кезде әрбір жұмыскерге келетін капитал үлесі төмендей бастайды, бұл
алдымен өнім өсімшесінің азаюына, содан кейін оның
көлемінің  тұрақталуына, және ақырында,  абсолют
азаюына  әкеліп соғады.

Фирманың
жұмыспен айналысқандардың кәсіпорынға максимум  пайда-ны қамтамасыз
ететіндей, оңтайлы санының қандай болу керектігін  білуі маңызды. Бұл
тәуелділік «пайда – максимумдайтын  жұмыс бастылық» деп
аталады және мына формула бойынша анықталады:

мұнда W – жұмысақы
мөлшерлемесі.

Егер
еңбекке сұранысты фирмалар ұсынса, онда еңбек ұсынысы  уақытша жұмыс
басты емес жұмыскерлерден болады. Еңбек рыногына шығу (немесе шықпау) туралы
шешім қабылдап, олар өз уақытын еңбек ету (жұмыс бастылықпен төленетін) және
демалу (уақыт өткізумен төленбейтін) арасында оңтайлы бөлуге басшылық етеді.

Уақытты
еңбек ету мен демалу арасында бөлу проблемасы пайда болады. Оны шешу үшін
тұтынушылық таңдау теориясының ережелерін  пайдалана-ды. Біріншіден,
жеке тұлғаның экономикалық  тәртібінің негізгі принципі — еңбек ету
мен демалудан алынатын пайдалылықты максимумдандыру. Екіншіден, игіліктер мен
демалысты тұтынуды бағалау кезінде пайдалы-лықты  есепке
алатын  заң қолданылады:  демалыстың әрбір қосымша сағаты
алдыңғыға қарағанда аз пайдалылық әкеледі. Үшіншіден,
пайдалылықты  максимумдандырудың әмбебап ережесіне сәйкес, игіліктер
мен демалысты  тұтыну пайдалылығын максимумдандыратын жеке тұлғаны
таңдау, келесі ережені қанағаттандыру керек: демалыстың соңғы сағатының бағасы
тұты-нылатын  игіліктердің соңғы бірлігінің бағасына тең.

Егер бұл
теңдік бұзылған болса, онда пайдалылық максимумына әлі қол жеткізілмеген, және,
осыдан, жеке тұлға өзінің таңдауын
демалысты  немесе  жұмыстың ұзақтығын көбейту жағына қарай
өзгерте алады.

Жұмысақының
өсуі жұмыскерді өз уақытының қосымша шығындарына тек белгілі шекке дейін ғана
ынталандырады. Игіліктің белгілі шегіне қол жеткізіп, жеке
тұлға  демалыс сағаттарын көбейту үшін қосымша
жұмыстан  бас тартады, яғни «табыс эффектісі» «орын басу
эффектісімен» ауыстыры-лады. Мұндай жағдай онда игілік деңгейі адамға демалысқа
көбірек уақыт жұмсау мүмкіндігін қамтамасыз ететін, жоғары дамыған
елдерге  тән.

8-тақырып. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу

Дәріс жоспары:

1 Еңбек уәждеу формалары мен мәні, еңбекақы төлеудің
принциптері. Еңбек ақы төлеудің дифференциалды экономикалық негізі. Тарифтік
жүйесі, еңбек ақы ұйымдастыру маңызы мен оның мазмұны. Генералды, салалық және
тарифтік келісім. Ұжымдық келісім

2 Жұмыскерлердің еңбек ақы төлеу жүйесі мен формалары.
Жетекшілердің, мамандар мен қызметкерлердің еңбек ақысын төлеуді ұйымдастыру

3 Еңбек ақы төлеуді мемлекеттік реттеу. Әлеуметтік
салық есебінің әдісі

4 Еңбек
ақы төлеудегі тарифсіз жүйесі

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Еңбек уәждеу формалары мен мәні, еңбекақы төлеудің
принциптері. Еңбек ақы төлеудің дифференциалды экономикалық негізі. Тарифтік
жүйесі, еңбек ақы ұйымдастыру маңызы мен оның мазмұны. Генералды, салалық және
тарифтік келісім. Ұжымдық келісім

Еңбек ақы
өнімнің өзіндік құнының негізгі элементі бола отырып, еңбек өнімділігінің
өсімін дұрыс есептілінуінің, өзіндік құнының төмендетуімен, халық өмірінің
қауіпсіздік деңгейімен қамтамасыз ету жолдары да  қарастыру болып
табылады. Әрбір жұмыскердің еңбек ақысы жұмысшының нақты жұмсаған жұмыс күшімен
және ол максималды түрде өлшенуі шектелмеуі тиіс. Еңбек ақысының түрлері мен
жүйесі, тарифтік ставкалардың өлшемі, окладтар, кәсіпорын бойынша сыйақы немесе
басқадай қосымша төлемдерді өздері тағайындайды және ол коллективтік
келісім-шартта немесе локальді нормативтік актілерде қарастырылуы тиіс.
Кәсіпорынның барлық еңбеккерлерінің жалақысы кәсіпорынның біршама
бөліктеріндегі шығындар бойынша жалақы қорының көрсеткіштер жиынтығын береді.
ЖҚ көптеген факторларына байланысты кәсіпорынның шығындар жиынтығының жартысына
дейін пайыздық деңгейде теңсізденуі мүскін. Бұл аз көлемде болмайды, сондықтан
бұл тарауды талдаған уақытта кәсіпорынның шығындары едәуір роль атқарады және
маңызды болып саналады.

Компания
еңбеккерлерінің жалақысын талдаған уақытта жалақының негізгі түрлері
қарастырылады: мерзімдік – сыйақы, аккордно-сыйақы, келісім-сыйақы түрлері
бойынша қарастырылады. Жұмыскерлер жалақысы тұрақты бөліктер бойынша
анықталады: тарифтік ставкалар мен окладтар, мұнда жұмысшылардың жалақысына
қатысты тарифтік сетка құрастырылған, қызметкерлердің (басқарушылар, мамандар
мен басқа да қызметкерлер) атқаратын қызметіне байланысты окладтар және
тарифтік қосымшалар: сый-ақылар, бонустар, ынталандыру мен компенсациялық
сипаттағы төлемдер түрлері де жатады. Еңбек өнімділігінің өсуімен жалақы
деңгейін көтеру үшін қажетті жағдайлар қарастырылады. Өз кезегінде, жалақыны
жоғарлату деңгейі жұмыс мотивациясы мен өнімділігінің өсуіне де байланысты
болады. 

Нарықта
кәсіпорын сәттілікке жетуге тырысады, егер персонал өз өнімділігін жоғарлататын
болса, онда кәсіпорын оның біліктілігін жоғарлатады. Бұл жағдайға жету үшін
кәсіпорын басқармасының жұмыскерлерді жұмысқа деген ынтасын арттыру мен олардың
еңбектік қызметтерін мотивациялау іс-шараларын жүргізу қажеттілігі туындайды.

Жалақыны
басқару сала арасындағы есеппен, сала ішіндегі (аймақтық) дифференциациясымен
орындалады.

Салааралық
дифференциация өнеркәсіптің маңызды саласындағы жұмыскерлердің жалақысын
көтеруге бағытталады.

Ішкі
салалық дифференциация жауапты және ауыр жұмыстарды орындаудағы (өндірістік
негізде жұмыс жасайтын; ыстық, ауыр зиянды жерлерде) бекітілген жалақыларды
жоғарылату болып табылады.

Аймақ
аралық дифференциация ауыр табиғи-климаттық жағдайлар аймағында жұмыс жасайтын
кәсіпорын жұмыскерлерінің жалақысын көтеру бойынша қарастырады.

Қолданылатын
жалақы түрлерінің барлығында бірдей марапаттау құрылымы болуы тиіс.
Кәсіпорынның және ұйымның бұл есебін орындау үшін «тарифтік разрядтар»
пайдаланылады.

Тарифтік
разряд жұмыстың күрделігіне қарай жұмысшының жұмысты орындауын сипаттай отырып,
жалақы мөлшерінің көлеміне әсер етеді. Ең төменгі разряд – бірінші. Жұмыс
жағдайының біркелкі болуына қатысты бірыңғай разрядтағы жұмысшылар бірдей
жалақы алатын болады және ол маманның қандай екендігіне тәуелді емес.
Жұмыскердің жалақысы мамандығына тәуелді емес. Жұмыскердің разряды неғұрлым
жоғары болса, оның үстіне ол күрделі жұмыстарды орындайтын болса, ол жоғары
жалақы алатын болады.

Бірінші
тарифтік разрядтағы жұмыскердің еңбек ақысы мемлекеттік ең аз еңбек ақы болып
бекітіледі. Басқа разрядтағы жалақыны есептеу үшін мемлекет бекіткен
коэффициент қабылданады. Бірақ тарифтік разряд өзінің кемшіліктерімен
қабылданады: яғни, бұл жерде жұмыскердің біліктілігі мен жұмыс уақыты
есептеледі.

Мемлекеттік
емес кәсіпорындарда жалақы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімнің көлемі
жұмыскердің біліктілігіне, еңбек өтіліне, оның кәсіби шеберлігіне байланысты.
Еңбек ақы төлеудің екінші бөлімі өнімнің өсуі мен басқада көрсеткіштерге,
жекелей табыстары үшін марапатталуына, жоғары сапалылық үшін сыйлық алуы болып
табылады. Үшінші бөлім – кәсіпорынның барлық іс-әрекетінің қорытындысы бойынша
марапаттау болып табылады. Соңғы екі еңбек ақы төлеу құрамы жеткен жетістіктер
мен қорытындыларға өзгеріс енгізуі мүмкін.

2 Жұмыскерлердің еңбек ақы төлеу жүйесі мен формалары.
Жетекшілердің, мамандар мен қызметкерлердің еңбек ақысын төлеуді ұйымдастыру

Егер өзге
тең жағдайларда персонал  аса өнімді  еңбек
етсе,  біліктілігін  жоғарылатса, тәртіпті сақтаса,
кәсіпорын рынокта табысқа  жетеді. Оған қол жеткізу үшін, кәсіпорындар
басшылығы жұмыскерлер тәртібінің
дәлелдерін  және  олардың  еңбек қызметінің
ынталарын пайдаланады.

Жұмысақы –
бұл кәсіпорын жұмыскері оның жұмсаған еңбегінің   мөлшері мен
сапасына және кәсіпорынның барлық ұжымы қызметінің нәтижелеріне байланысты
алатын сыйақы. Номинал және нақты жұмысақы-ны ажыратады.

Номинал
жұмысақы – жұмыскердің  берілген түрде алатын  жұмысақысы.

Нақты
жұмысақы номинал жұмысақыға тауарлар мен қызметтердің қанша мөлшерін алуға
болатынын көрсетеді.

Жұмысақыны
реттеу сала аралық, сала ішіндегі (аудандық) дифферен-циацияны есепке алумен
жүзеге асырылады.

Сала
аралық дифференциация өнеркәсіптің маңызды салаларының жұмыскерлеріне жоғары
еңбекақына  анықтауға бағытталған.

Сала
ішіндегі дифференциация жауапты және ауыр жұмыстарды орын-дайтын сала
жұмыскерлеріне (негізгі өндірістегі жұмыспен айналысатын жұмысшыларға; ыстық,
ауыр, зиянды жұмыстармен айналысатын  жұмыс-шыларға) жоғары
еңбекақына  анықтауға бағытталған.

Аудан
аралық дифференциация ауыр табиғи-климаттық жағдайлары бар аудандарда
орналасқан кәсіпорындар жұмыскерлеріне жоғары еңбекақы
төлеуді  көздейді.

Еңбекақы
төлеудің екі түрі бар – «кесімді» және «мерзімді», олардың әрқайсысы әр түрлі
жүйелер түрінде жүзеге асырылады.

Жұмысақының  кесімді  түрінің
келесі жүйелері бар: тура кесімді, кесімді-сыйақылы, аккордты.

Тура
кесімді жүйе кезінде еңбекақы төлеу бірыңғай баға бойынша жұмыстардың барлық
орындалған көлемі үшін жүргізіледі.

Кесімді-сыйақылы
жүйе жұмысшылардың анықталған сандық және сапалық көрсеткіштерді орындауы және
қайта орындауы кезінде негізгі  кесімді  жұмысақыға
сыйақылар төлеуді  көздейді.

Аккордты
жүйе кесімді-сыйақылы жүйенің алуан түрлілігі болып табылады және тапсырманы
мерзімінде немесе мерзімінен бұрын орындаға-ны үшін
кәдімгі  кесімді  жұмысақыдан жоғары сыйақыны көздейді.

Жұмысақының
мерзімді түрі екі жүйеге бөлінеді – қарапайым қазіргі және мерзімді-сыйақылы.

Қарапайым
мерзімді жүйе белгіленген тарифтік тор бойынша сағаттар-дың
(ауысымдардың)  пайдаланылған саны үшін еңбекақы төлеуді көздейді.

Мерзімді-сыйақылы
жүйе кезінде тарифтік жалақыдан басқа жұмысшыларға сандық немесе сапалық
көрсеткіштерді орындағаны немесе орындамағаны үшін сыйақы төленеді.

Дәлел –
бұл адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыруды іштей қалауы.

Ынта – бұл
белгілі әрекеттерді орындауға алмастырып өз
қажеттіліктерін  қанағаттандыру құралдарын алу мүмкіндігі.

Кез-келген
кәсіпорында жұмыскерлердің қызметін жалпы арнаға  бағыт-тайтын,
сәйкес ынталар, дәлелдер жүйесі болу керек. Ол үшін дәлелдер мен ынталардың
қалай өзара әрекеттесетінін білу керек. » Macлoу қажеттіліктері
иерархиясы» тұжырымдамасы  аса кең таралды. Ол
ұсынған  жіктеуге сәйкес дәлелдердің иерархиялық пирамидасы салынды.

Алғашқы
дәлелдер  физиологиялық (тамақты, жылуды және т.б.  қажет
етушілік) болып табылады. Егер ынталар дұрыс таңдалса
(өзінің  физиоло-гиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік
беретін жұмысақы), онда дәлелдердің келесі класы – қауіпсіздік дәлелдері
белсенділенеді. Олар  адамның өзінің тіршілік етуінің тұрақтылығындағы,
қорқыныш жоқтығын-дағы, айтусыз өзгерістердегі қажеттілігін қанағаттандыруды
қалауымен байланысты. Бұл қажеттіліктер жұмыскерлерге ұзақ мерзіміді
келісім-шартқа қол қою, нақты лауазымдық нұсқауларды құрастыру сияқты
ынталардың көмегіме қанағаттандырылуы мүмкін. Егер бұл қажеттіліктер де
қанағаттан-дырылса, онда дәлелдердің келесі класы – тиесілік және қатыстылық
дәлелдері белсенділенеді. Олар адамның достық  қатынастардағы,
ұжымға  қатыстылығындағы, қоғамдық шараларға қатысудағы
қажеттіліктерін  білді-реді. Осы қажеттіліктерді қанағаттандырған соң
адамдардың құзыретті,   күшті, қабілетті, өзіне-өзі сенімді
болуды қалауын білдіретін, мойындау  және өзін таныту дәлелдері
белсенділенеді. Дәлелдердің бұл класына  атақтар беру, қызметте жоғарылату,
көпшіліктің алдында сөз сөйлегенде  адамдардың  еңбегін
ескеру, әр түрлі наградаларды тапсыру сияқты ынталар сәйкес келеді. Және соңғы
кезекте адамның өз білімін, қабілеттерін аса толық  пайдалануға,
оларды  үнемі дамытуға ұмтылуын білдіретін, өзін көрсеткен дәлелдері
белсенділенеді. Дәлелдердің бұл класы аса жеке сипатта болады, бұл соны
тапсырма беру, әрекеттер бостандығын беру болуы мүмкін болатын, сәйкес
ынталарды іздеу міндетін күрделілендіреді. Жоғары клас-тың қажеттіліктері
қалғандарына қарағанда, үлкен еңбекпен қанағаттанды-рылады.

Алайда
дәлелдердің барлық алуан түрлілігі кезінде барлық уақыттарда жұмысақы әмбебап
ынта болып қалады.

3 Еңбек ақы төлеуді мемлекеттік реттеу. Әлеуметтік
салық есебінің әдісі

Нарықтық
тарату өндіріс факторларын иеленушіге  — еңбек, капитал, жер-кіріс
береді, олардың салымдарына тиімді түрде сәйкес келетін әлеуметтік әділдік
болып табылады. Тек кез-келген қоғамда адамдар бар, яғни, біріншіден, дәулетті
емес және еңбекке қабілетсіз — өндіріс факторларын болдыра алмайтын, екіншіден,
өз еңбегін қолдана алмайтын,  еңбек нарығында бәсекегеқабілетсіз
(жұмыссыз), үшіншіден, өзінің сенімділік күшімен еңбектенуге тырыспайды. Еңбек
нарығының бәсекегеқабілеттілігі адамдар қатыса алмайды, олар мемлекеттік
сектордан бос емес. Мұндай барлық жағдайларда мемлекет табыстарды таратуға
араласуға міндетті. Қазіргі өркениет белгілерінің бірден бірі кез-келген
адамның лайықты өмір сүру құқығының бар екені. Нарықтық экономикада табыстарды
бөлу әр адамға экономикалық қызмет қорытындысы мен өндіріс факторлары кезіндегі
қабылдауға болатын деңгейге кепілдік береді. Бұл жерде нарықтың «әділетсіз»
әлеуметі бар. Мемлекет адамның лайықты өмірінің ажырамас құқығын сақтауға өз
үлесіне жауапкершілікті қабылдайды, қайта тарату табыстарын ұйымдастырады.
Сонымен қатар, аз қамтамасыз етілген аймақтың табыстарын көтереді, азық-түлік
талонын береді, көп балалы отбасылар мен жұмыссыздарға жәрдемақы төлейді,
жұмыссыздардың біліктілігін қайта көтеру мен оқыту жүйесін құрады,
кәсіпкерлерді жұмыскерлердің еңбекақысын уақтылы өз белгіленген деңгейінде
төлеуге міндеттейді, денсаулық сақтау мен білім саласында тегін қызметтер
ұсынады. Қорытындысында экономикалық теңсіздік пен әлеуметтік қиындай
түсулерді  әлсіретеді.

4 Еңбек
ақы төлеудегі тарифсіз жүйе

Қолданылатын
төлеу түріне байланыссыз бірдей еңбектің тең сыйақысы болу керек. Осы міндетті
орындау үшін кәсіпорындар мен ұйымдар  «тарифтік
разрядтарды» қолдануы мүмкін.

Тарифтік
разряд жұмыскердің әр түрлі күрделілікті жұмысты  орындау қабілетін
сипаттайды және оның жұмысақысының шамасына тікелей әсер етеді. Ең төменгі
разряд — бірінші. Бірдей разрядтары бар жұмыскерлер, өзге тең жағдайларда
мамандығына байланыссыз бірдей жұмысақы да алады.  Жұмысшының разряды
неғұрлым жоғары болса, ол соғұрлым аса күрделі жұмысты  орындай алады  және  ол
соғұрлым жоғары жұмысақы алады.

Бірінші
тарифтік разрядты жұмыскердің еңбекақысын мемлекет еңбекақы төлеудің бекітілген
минимум мөлшерінен төмен белгілемейді. Басқа разрядты жұмысақыны анықтау үшін,
мемлекетпен белгіленген коэффи-циенттер қолданылады. Бірақ тек тарифтік
разрядтарды ғана қолданудың өзінің кемшіліктері бар: мұнда жұмыскердің
біліктілігі және оның жұмыс істеген уақыты ғана есепке алынады.

Мемлекеттік
емес кәсіпорындарда – жұмысақы көбінесе үш бөліктен тұрады. Бірінші бөліктің
мөлшері жұмыскердің біліктілігіне. Жұмыс өтіліне,  оның кәсіптік
тәжірибесіне  байланысты  болады. Еңбекақы төлеудің екінші
бөлігі жеке табыстары үшін сыйақыландыру – жоғары сапа, өндірімді өсіру және
басқа көрсеткіштер үшін сыйақылар болып табылады. Үшінші бөлігі – бұл барлық
кәсіпорын қызметінің нәтижелері бойынша сыйақы. Еңбекақы төлеудің екі соңғы
құраушысы қол жеткізген нәтижелерге байланысты  өзгере алады.

9 тақырып. Кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық
қызмет саясаты

Дәріс жоспары:

1 Нарық және инвестициялық процесс. Инвестиция: мәні
мен түрлері. Дамытудың мемлекеттік институты. Қазақстандық инвестициялық қор.
Қазақстанның даму банкі. Инновациялық қор

2 Кәсіпорынның жағымды инвестициялық әдісін бағалау.
Инвестицияны қаржыландыру көздері

3 Қаржылық инвестиция. Лизинг — өндірістік инвестиция
құралдары

4
Инновация: тарату мен олардың табиғи циклдігі. Экономикалық қызығушылықтың
өзара әсері мен инновациялар. Жаңалықтарды инвестициялау

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Нарық және инвестициялық процесс. Инвестиция: мәні мен
түрлері. Дамытудың мемлекеттік институты. Қазақстандық инвестициялық қор.
Қазақстанның даму банкі. Инновациялық қор

Инвестиция
– ақшаны бағалауда бар болатын ақша қаражаттары, құнды қағаздар, басқада
мүліктер, оның ішінде мүліктік құқықтар, басқада құқықтар, кәсіпкерлік
объектіге салынатын және басқада қызметтерден алынатын кіріс және басқада
тиімді пайдаға жету.

Инвестициялық қызмет – кіріс алу және басқада
тиімді пайдаға жету мақсатында практикалық әрекеттердің жүзеге асырылуы және
инвестиция салу.

Капиталдық
салым салу – негізгі капиталдағы инвестиция (негізгі қаражаттар), оның ішінде
жаңа құрылысқа, кеңейтуге, кәсіпорынның әрекетін техникалық қайта қаруландыру
және реконструкциялауға, машиналарды сатып алуға, құрал-жабдықтарға,
аспаптарға, инвентарларға, жобалық-ізденушілік жұмыстар мен басқада шығындар.

Мемлекеттік
инвестиция көздері индустриалды-инновациялық даму саласында жүзеге асырылатын
республикалық және жергілікті бюджеттің қаражаттары болып табылады, сондай-ақ,
кәсіпорынның мемлекет бақылауындағы қаражаттары (мемлекеттік қаржылық ұйымды
дамыту, ұлттық компания, мемлекеттік кәсіпорын).

Бюджеттік
инвестиция басымдығының арасында индустриалды-инновациялық даму үшін
инфрақұрылымды және интеллектуалдық негіз құратын салалар қалуы тиіс. Яғни,
бюджеттік инвестициялар қажетті әлеуметтік және базалық инфрақұрылымды
бағыттауға тиіс, аймақтардағы инвестициялық және іскерлік белсенділікке жағдай
жасап және жоғары технологиялық өндірісті құрудың қосымша маңызды шарты болып
табылады.

Қаржылық
сүйеу көрсету туралы шешім ЦДС методологиясы бойынша кешендік талдаудан кейін
жүзеге асырылады және бірнеше маңызды үзбелер элементтерінашып көрсетеді. Егер
ЦДС талдауының қорытындысы ЦДС-тің өндіріс қатарларын құру қажеттігін көрсетсе,
онда барлық қажетті өндіріс кілттері көтермеленеді. ЦДС методологиясы бойынша
талдау аспект және технологиялық жобалары үшін маңызды жүзеге асырылуы мүмкін.
Бұл үшін бағалау жобасының бірінші кезектік критерийлері олардың коммерциялық
өтелімділігі болып табылады.

Басқа критерийлермен
бағалау экспорттық бағыттық немесе импортты алмастыру жобасына бағытталған
болады. Талдау пәні экономиканың шикізаттық емес секторына қатысты болатын
барлық жеке секторлардың бастамашысы болуы мүмкін.

КИФ жеке
секторының жетіспеушілік қаражаттары жағдайында жобаны қаржыландыруды жеңілдету
үшін қаржыландыру жолымен жарғылық капиталға қатысу жүзеге асырылатын болады,
бірақ бақылау пакетін алусыз. Мұнан басқа, мемлекеттік пакет жобаны өткізгеннен
кейін сатылады деген нақты ереже қойылуы керек.

Бұл КИФ-ке
жаңа өндірісті құру ғана емес, сонымен бірге, жоғары технологиялық, бірақ құнды
қағаздарды дамыту нарығына да көмектеседі. КИФ Қазақстан Даму Банкісі
кооперациясымен толық жұмыс жасауы қажет. Бұл екі институт бастапқы капиталды
орналастыру мен несиелеу арқылы жобаны қаржыландыру жұмысы бойынша бірін бірі
толықтыруы керек.

Таяудағы
және орташа мерзімдік болашақта шетелдік мамандандырылған қаржылық ұйымдарда
КИФ қызметінде жұмылдыру туралы сұрақтар қарастырылған. Ынтымақтастық КИФ
жарғылық капиталына қатысу сияқты шетел мамандарын жұмылдыру бағытымен жүзеге
асырылатын болады.

2 Кәсіпорынның жағымды инвестициялық әдісін
бағалау. Инвестицияны қаржыландыру көздері

Инвестициялық жоба — экономикалық мақсатқа
лайықтылықты негіздеу, капитал салымдарының көлемі мен уақытында жүзеге
асырылу, оның ішінде стандарт тәртібімен қойылған бекітілген және заңдылықтарға
сәйкес жасалған қажетті жобалау-сметалық құжаттар, сондай-ақ, инвестицияны
жүзеге асыру бойынша практикалық әсерлерді суреттеу (бизнес-жоспар).

Әрбір жоба
өз дамуының анықталған жағдайын өткізетін жұмыс көлемі мен оның қиындығына
тәуелді. Бәрінен бұрын негізгі төрт фаза қарастырылады – тұжырымдама,
жоспарлау, өткізу және аяқтау. Бұл фазалар жобаның «өмірлік йиклі» деп аталады.
Жобаның әрбір фазасының мақсаты мен міндеттер бар. Жобаның тұжырымдамасын
әзірлеу кезеңінде жобаның соңғы мақсаты анықталады және оның жетістікке жету
жолы айқындалады. Жоба менеджерін көптеген сұрақтар қызықтырады. Мысалға
алғанда, жоба құрылтайшысы, оның жай-күйі, өмірде жобаны кім өткізеді және
олардың жай-күйі және тағы басқа.

Жобалар
сандық және сапалық талдауға көмектеседі. Сапалы және жоба алдында талдау
қызметті бағалау мен жоба құрылтайшысының қаржылық жағдайын бағалаудан тұрады.
Бұл талдау көптеген есеп айырысуларды қосады, яғни, жобаның
техникалық-экономикалық толық негіздеуі жүзеге асырылады.

Жобаның
техникалық-экономикалық негіздеуі (ТЭН) кезінде есеп айырысу жүйесі оны
өткізудің мақсатқа лайықтылығын бекітумен түсіндіріледі. Жобаны өткізу циклі
төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:

— алдын
ала бағалау және жобаны іріктеу;

—
технико-экономикалық негіздеу детальдарын әзірлеу;

—
мемлекеттік зерттеме;

—
қаржыландыру шешімін қабылдау;

— бақылау
мен жоба өткізу.

Бұл үшін инвестициялық жобаның барлық кезеңдерін
өткізу және методологиялық таңдауды ғылыми негіздеу болуы керек. Критерийлер
негізінде жоба тиімділігі болған және оны өткізу қорытындысы мен жобаның сәйкес
шығыны қалдырылған. Инвестициялық жағымдылықтың негізгі критерийлері кестеде
келтірілген:

9.1 Кесте — Инвестициялық жағымдылықтың негізгі
критерийлерінің жобасы

Критерилері	Критериялар мазмұны
Критерий-1	Жобаның прогрессивтілігі
Критерий-2	Ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілік
Критерий-3	Өнімді өткізу нарығының сыйымдылығы
Критерий-4	Өндірісті басқада факторлармен және шикізат ресурстарымен қамтамасыз ету сенімділігі
Критерий-5	Инвестициялық цикл ұзақтылығы
Критерий-6	Объектінің экономикалық және қаржылық көрсеткіштері

Тиімділік
келесідей түрлерге бөлінеді:

— бүтіндей
жоба тиімділігі;

— жобаға
қатысу тиімділігі.

Бүтіндей жоба тиімділігі қаржыландыру көздерін
іздестіру және қатысушыларға мүмкін болатын дұрыс жобаның әлуетін анықтау
мақсатында бағаланады.

Ол өзімен бірге қосады:

— жобаның
қоғамдық тиімділігі (әлеуметтік-экономикалық);

— жобаның
коммерциялық тиімділігі.

Жобаның
қоғамдық тиімділік көрсеткіші бүтіндей қоғам үшін инвестициялық жүзеге асырудың
әлеуметтік-экономикалық салдары болып есептеледі.

Жобаның
коммерциялық тиімділігінің көрсеткіші инвестициялық жобаны өткізетін
қатысушылар үшін жүзеге асырылатын қаржылық салдармен есептеледі, жорамал
бойынша жобаның өткізу шығындарына арналған қажеттіліктерді ол өндіреді және
оның барлық қорытындылары үшін пайдаланылады.

Жобаның
тиімділік көрсеткіші техникалық, технологиялық және ұйымдастыру жобасының
шешімі экономикалық көзқарас тұрғысында сипатталады.

Жобаға
қатысу тиімділігі инвестициялық жобаны өткізуді тексеру мен оған барлық
қатысушыларды қызықтыру мақсатында анықталады.

Жобаға
қатысу тиімділігі көрсетеді:

— жобаға кәсіпорынның
тиімді қатысуы (кәсіпорын-қатысушылары үшін инвестициялық жоба тиімділігі);

— акция
бойынша кәсіпорынды қаржыландыру тиімділігі (инвестициялық жобаның акционерлік
кәсіпорын-қатысушылар акционерлері үшін тиімділігі);

—
инвестициялық жобаның кәсіпорын-қатысушыларының қатынастары бойынша жоғары
деңгейден көбірек құрылым жобасына қатысу тиімділігі, оның ішінде:

— халық
шаруашылығы мен аймақтық бөлімдер үшін аймақтық және халықшаруашылықтық
тиімділік;

— салалық
тиімділік – кәсіпорынмен біріккен қаржылық-кәсіпорын топтары, халық
шаруашылығының жекелей салалары үшін;

—
инвестициялық жобаның бюджеттік тиімділігі (барлық деңгейдегі бюджеттің кірісі
мен шығыны жобасы көзқарасына мемлекеттің қатысу тиімділігі).

9.2 Кесте
— Инвестициялық жобаның көрсеткіш тиімділіктері

Көрсеткіштер атауы	Есептеу формуласы	Анықтау
Таза кіріс (ТК)		Есептік кезеңдегі қорлану тиімділігі (ақша ағынының сальдосы)
Таза дисконтталған кіріс (ТДК)		Есептік кезеңдегі қорланудың дисконтталған тиімділігі
Кірістің ішкі нормасы (КІН)	— дисконт нормасы 1.     егер  — жобасы дұрыс игереді, сондықтан ТДК тиімді; 2.     егер  — жобасы жағымсыз игереді, сондықтан ТДК тиімді;	Инвесторлармен әр уақыт жобаның өмірлік циклімен алынатын, инвестициялық салым бірлігіне кіретін таза кіріс шамасын сипаттау
Өтелімділік уақыты		Бастапқы кезеңнен соңғы өтелімділікке дейін кезең ұзақтылығы

Өтелімділік
уақыты деп бастапқы кезеңнен соңғы өтелімділікке дейін кезең ұзақтылығы
аталады. Бастапқы кезең жобалау тапсырмасын көрсетеді. Өтелімділік кезеңі
жағымсыз болып қалатын ағымдағы таза кірістен (ТК) кейінгі есептік кезең уақыты
аталады.

Өтелімділік
уақытын тиімді бағалау кезінде ережедегідей шектеу сапасы қойылады.

Кіріс
индексі оған салынған қаражаттар қатыстылығымен сипатталады. Олар дисконтталған
ақша ағыны сияқты дисконтталмаған ақша ағыны болып есептеледі. Тиімділікті
бағалау кезінде жиі пайдаланылады:

— шығынның
табыстылық индексі – ақша қаражаттарының түсімінің қатынасы (қорлану түсімі;

—
дисконтталған шығынның табыстылық индексі – дисконтталған ақша түсімі сомасының
ақшаның жылыстау дисконтталған сомасымен қатынасы;

—
инвестициялық табыстылық индексі (ИТ) – инвестициялық қызметтегі ақша ағыны
элементтеріндегі абсолюттік мөлшер сомасының операциялық қызметтегі ақша
ағынының элемент сомасымен қатынасы.

ИТ пен ДИТ есептеу кезінде жобаның
тұжырымдамасын әзірлеу жобаның соңғы мақсаты анықталады және оның жетістікке
жету жолы айқындалады.

Шығынның
дисконтталған табыс индексі және инвестиция 1-ге көтеріледі, егер ДТИ бұл үшін
жағымды саналады.

3 Қаржылық инвестиция. Лизинг — өндірістік инвестиция
құралдары

«Лизинг» ұғымы шетелдік және отындық кәсіпкерлер
қызметінде кеңінен жеткіліуті түрде таралған.

Лизингті
пайдаланудың жалпылаушы көрсеткіші пайдаланудың интегралдық көрсеткіші болып
табылады, ол күнтізбелік уақыттағы жабдықтардың  жалпы пайдалы
жұмысын сипаттайды.

Лизинг жұмысының сенімділігін бағалау үшін кеңінен
қолданылатын, маңызды көрсеткіштердің бірі әзірлік коэффициенті болып табылады.
Ол жабдықтардың оны тағайындалуы бойынша пайдалану көзделмеген, жоспарланатын
кезеңдерден басқа, ерікті уақыт моментінде жұмысқа қабілетті болуының
ықтималдығын сипаттайды. Әзірлік
коэффициенті  жабдықтардың  апаттардан  жұмыс
уақытын жоғалтуын  сипаттайды.

Бұл
қажеттіліктер жұмыскерлерге ұзақ мерзімді келісім-шартқа қол қою, нақты
лауазымдық нұсқауларды құрастыру сияқты ынталардың көмегіме қанағаттандырылуы
мүмкін. Егер бұл қажеттіліктер де қанағаттан-дырылса, онда дәлелдердің келесі
класы – тиесілік және қатыстылық дәлелдері белсенділенеді. Олар адамның
достық  қатынастардағы, ұжымға  қатыстылығындағы, қоғамдық
шараларға қатысудағы қажеттіліктерін  білді-реді. Осы қажеттіліктерді
қанағаттандырған соң адамдардың құзыретті, күшті, қабілетті, өзіне-өзі сенімді
болуды қалауын білдіретін, мойындау  және өзін таныту дәлелдері
белсенділенеді. Дәлелдердің бұл класына  атақтар беру, қызметте
жоғарылату, көпшіліктің алдында сөз сөйлегенде  адамдардың еңбегін
ескеру, әр түрлі наградаларды тапсыру сияқты ынталар сәйкес келеді.

Коммерциялық
несие тауар түрінде ұсынылғанмен ақша түрінде төленеді. Лизинг кезінде де несие
тауар түрінде ұсынылады. Келісім-шарт аяқталғаннан кейін лизингке берушілер
объект мәмілелерін нақты-заттай түрінде қайтарады. Лизингтік мәміле өтемақы сипаттамасын
әкелетін болады.

Коммерциялық несие қысқамерзімді сипаттамаға ие
болады. Классикалық лизинг ережедегідей ұзақмерзімді жалды ойлап табады, орта
және қысқамерзімді мәмілелер шығармаса да. Қазақстанда лизингті дамыту
кезеңінің ерекшеліктері (1,2,3) бірнеше айларға есептелетін, ұзақ емес уақытқа
бекітілетін лизингтік мәміле болып табылады.

Лизинг объектісі болып негізгі қорлардың белсенді
бөлігі табылады. Объектіні сипаттауда лизинг алу жылжымалы (машина-техникалық
лизинг) және жылжымайтын мүлік лизингімен сипатталады.

Жылжымалы
мүлік лизингі объектісі болуы мүмкін: тау транспорттық құралдар, қозғалмалы
құрам (автомобилдер, тепловоздер, теміржол вагондар), құрылыс техникалары, теле
және дистанциондық байланыс құралдары, станоктар, есептеуіш техника құралдары,
басқада өндірістік құралдар, механизмдер мен приборлар.

Жылжымалы
мүлік лизингі объектісі болып белгіленген өндірістік бірлестіктер мен
ғимараттар болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда жылжымайтын мүлікті
жалға алу кең масштабта пайдаланылуда.

Қатысушылар
құрамынан тәуелділік мәмілелері бөлінеді:

— Мүлік
иесі объектіні өз еркімен лизингке беретін тура лизинг;

— жанама
лизинг, бұл делдалдар арқылы жүзее асырылатын мүлік. Аталмыш жағдайда
классикалық орын, үш жақты мәміле немесе ірі қиындау мәміле, 4-тен 6-7-ге дейін
көп жақты мәміле қатысушылармен жасалады.

Қазақстанның
ішкі нарағында қазіргі уақытта қаржылық қаражаттар мен тауар материалдық
құндылықтар түрлері тапшы және сол уақытта жекелей түрлеріне сұраныс қысқарған,
жекелей түрлеріне сұраныс жоғалған, өндіріс қаражаттарына көтерме баға саудасы
азайған. Бұл жағдайда объект лизингісі пайдалануға бастапқы бағамен емес,
өзіндік құн бағасымен беріледі. Кәсіпорын-жеткізушісі өз еркімен немесе
лизингтік компания арқылы бұрынғы эксплуатацияны ұсынады, бірақ аталмыш уақытта
құрал-жабдықтар тұрып қалады. Лизингтің келісім-шарттағы уақытын қарап
кәсіпорын-жеткізушіге қашан жылжымайтын мүлік қажет болса ол оны кейін қайтарып
ала алады және қайтадан эксплуатациялауына болады.

4 Инновация: тарату мен олардың табиғи циклдігі.
Экономикалық қызығушылықтың өзара әсері мен инновациялар. Жаңалықтарды
инвестициялау

Инновация (жаңалықтар) – ұйым іс-әрекетіндегі өнім
және ескі процестерду қайта жетілдіру немес жаңаша пайда болу.

Инновациялық қызмет субъектілері шағын және орта
бизнес саласына қатысты, ғылыми-техникалық сала инновациясымен айналысатын жеке
және заңды тұлғалар болып табылады.

Инновациялық кәсіпкерлік пен менеджментті дамыту
көптеген факторларға байланысты, олардың ішінен жұмыскерлердің ғылыми деңгейін анықтап,
экономика саласымен айналысатын, экономикалық өсу ерекшелігімен анықталатын,
Қарағанды облысында кез — келген металлургиялық, машина құрылыстық саласы болып
табылады. Инновациялық кәсіпкерліктің қалыптасуы аймақтың әрекеттік деңгейімен,
ғылыми мамандарды даярлаумен байланысты. Атап айтсақ, жергілікті деңгейде сын
таланттары мен бастамашылар бар кезінде, аймақтың әл-ауқатының  және
экономикасының өсуімен дамиды.

10 тақырып. Өнімді өткізу мен өндіріс
шығындары

Дәріс жоспары:

1 Шығын түрлері мен құрамы, түсінігі, өндірістің
өзгермелі және тұрақты шығындары. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы

2 Кәсіпорын шығынының пайда болу шығындарын топтастыру. Шығын кезеңінде баптар бойынша өнімнің өзіндікқұнымен қосылатын кәсіпорын шығындары

3 Калькуляциялау, түсінігі мен принципі. Өнімді өткізу мен өндірістегі шығын есебінің әдістері. Калькуляциялау және шығын есебінің құқықтық және фактілік әдістері

4 Жүкқұжат шығындары, олардың құрамы, тарату белгілері. Жүкқұжат шығындарын тарату әдістемесі жәнебасқармалық шешімді қабылдау

Дәрістің қысқаша мазмұны:

1 Шығын түрлері мен құрамы, түсінігі, өндірістің өзгермелі және тұрақты шығындары. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы

Өндіру және  өткізу қызметі үшін пайдаланылатын, өндірістік   факторлар шығындары өндіріс шығындары депаталады.

Бухгалтерлік және экономикалық шығындарды ажыратады. Бухгалтерлік шығындар оларды сатып алудың іс жүзіндегібағасымен өлшенген, жұмсал—ған ресурстардың құнын білдіреді.

Экономикалық шығындар – бұл жіберіп алған мүмкіндіктер шығындары (балама шығындар). Олар жұмсалғанресурстарды пайдаланудың барлық балама тәсілдерінен аса пайдалысы кезінде алуға болатын табыстардың сомасына тең. Экономикалық және бухгалтерлік шығындар (анық) арасын—дағы  айырым  анық емес  шығындарды білдіреді.

Фирма өнім өндіруге банктен алған жалдау капиталын салады деп болжайық,  онда  шығындарға  банк процентін өтеуге жұмсалған  қаражаттар қосылушы еді. Осыдан, сырттан тартылған капитал салынған шартта,  фирманың табысынан банк проценті мөлшеріндегі анық емес  шығындарды шығарып тастау қажет.

Шаруашылық практикасында өндіру шығындарының шамасын анықтау үшін «өзіндік құн» категориясы пайдаланылады.

Өзіндік құн қарастырылған бухгалтерлік шығындарға сәйкес келеді. Өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнына қосылатын, өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) өндіру және өткізу бойынша шығындар құрамы туралы ережеде және   атап айтқанда, «№ 7 бухгалтерлік есеп стандартында«, өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының өнімін (жұмыстарын, қызметтерін) өндіру процесінде пайдаланылатын құндық бағаны, сондай—ақ оны өндіру мен өткізуге  жұмсалатын шығындарды білдіреді деген  анықтама берілген.

Өзіндік құнның басқа элементтері шығындары мыналар болып табылады:

— өндірісті дайындау мен меңгеруге;

— өнім  өндірумен тікелей баланысқан, өндіру технологиясымен және оны ұйымдастырумен;

— өндірістік процеске қызмет көрсетумен байланысты;

— өндірісті басқарумен байланысты;

— қалыпты еңбек шарттарын және қауіпсіздік техникасын қамтамасыз ету бойынша;

— жұмыс істелмеген уақыт үшін еңбек туралы  заңмен көзделген төлемдер, белгілі демалыстарды төлеу, мемлекеттік міндеттерді орындағаны үшін жұмыс уақытын  төлеу;

— өнімнің өзіндік құнына, сондай—ақ жұмыспен қамту қорына енгізілетін, еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығындардан мемлекеттік әлеуметтік сақтан—дыруға  және зейнетақы қорына аударымдар;

— амортизациялық аударымдар түрінде өнімнің өзіндік құнына  қосылатын, МЗҚ ұдайы өндіру;

—
материалдық емес активтер бойынша тозу.

Өнімнің
өзіндік құнына пайдалар мен залалдар есебіне жатқызылатын, шығындар мен  ысыраптар
қосылмайды. Жойылған өндірістік тапсырыстар бойынша және уақытша тоқтатылған
өндірістік қуаттарды ұстауға шығын-дар, сот шығындары, төрелік алымдар,
айыппұлдар, төлемақы өсімдері, тұрақсыздық айыптары және шаруашылық келісімдер
шарттарын бұзғаны үшін санкциялардың басқа түрлері, сенімсіз қарыздарды шығынға
жазудан болатын залалдар және т.б. 

Өндірістік
қызметпен байланысты шығындардың бір бөлігі кәсіпорынның билігінде қалатын
пайда есебінен артады: ғылыми-зерттеу, жобалық және технологиялық жұмыстаржы
қаржыландыруға арналған шығындар, банк ссудалары бойынша проценттер, құнды
қағаздарды (акциялар мен облигация-лар) шығарумен және
өткізумен  байланысты шығындар.

Өнімнің
өзіндік құны – бұл синтетикалық көрсеткіш, онда ғылыми-техникалық прогресс, еңбек
өнімділігінің өсуі және өндіріс ішіндегі резервтерді пайдалану көрініс табады.

Бірқатар
белгілер бойынша көмірдің өзіндік құнының келесі түрлерін ажыратады:

—
өнім өндіруге жұмсалған шығындар көлемі бойынша:

—
учаскелік (цехтық);

—
өндірістік;

— толық
(коммерциялық).

Өндірістік
өзіндік құнға өнім өндірісіне жұмсалған барлық
шығындар,  яғни  жеке учаскелер (цехтар) бойынша шығындар
және жалпы өндірістік шығындар.

Толық
өзіндік құн өндірістік өзіндік құнға қосылған шығындардан
және  өндірістен тыс шығындардан тұрады. Өндірістен тыс
шығындардың  құрамы-на дайын өнімді өткізу және жеткізу бойынша
шығындар және өткізу шығындары қосылады.

Өнімнің
көлемін қабылданған өлшеуіш бойынша (натурал немесе құндық):

— өнімнің
жеке түрінің өзіндік құны;

— жалпы
көлемді өнімнің өзіндік құны;

— тауар
өнімінің өзіндік құны.

Жалпы
көлемді өнімнің өзіндік құны өндірістік сипаттағы өнімді, қызметтерді және
жұмысты өндіруге жұмсалған шығындардан,
сондай-ақ   өндірістік-техникалық қажеттіліктерге жұмсалатын,
меншікті өндірім  өнімі-не шығындардан тұрады. Тауар өнімінің өзіндік
құнына өндірістік-техникалық қажеттіліктерге жұмсалатын, меншікті өндірім
өніміне шығын-дарды шегергенде тауар өніміне шығындардан тұрады.

Есептік
кезең бойынша:

—
тәуліктік;

— апталық;

— айлық;

— тоқсандық;

— жылдық.

Тәуліктік
және апталық  өзіндік құн  шығындардың  шектелген
шеңбері бойынша анықталады (жұмысшылардың тікелей жұмысақысы, маңызды
материадар). Ол өзіндік құнға әсер ететін, маңызды шығындардың жұмса-луын
жедел бақылау үшін  тағайындалады. Айлық, тоқсандық және
жылдық   өзіндік құн тек кезеңнің ұзақтығымен ғана ерекшеленетін
шығындардың  бірдей  шеңберін есепке алады.

Құрастыру уақыты
және мақсатты тағайындалуы бойынша:

—
жоспарлық;

— есептік
(іс жүзіндегі).

Жоспарлық
өзіндік құн жұмыстардың жоспарлық көлемдерінің,  материалдық
құндылықтардың жұмсалу нормаларының және шығындары-ның,
сондай-ақ  жоспарлық бағалардың негізінде жоспарланатын
кезеңнің  басталуына дейін құрастырылады.

Есептік
өзіндік құн есептік кезеңде өнім өндіруге жұмсалған іс жүзіндегі шығындарды
көрсетеді. Оған сондай-ақ осы кезеңде іс жүзінде орын алған, өндірістік емес
шығындар (брактан болатын шығындар, материалдардың бүлінуі) қосылады. Есептік
өзіндік құн бухгалтерлік есеп материалдары бойынша  құрастырылады.

Есептік
өзіндік құнды жоспарлықпен салыстыру өндірістік
бірліктің  өндірістік-шаруашылық қызметінің тиімділігін бағалау
мүмкіндігін береді.

2 Кәсіпорын
шығынының пайда болу шығындарын топтастыру. Шығын кезеңінде баптар бойынша
өнімнің өзіндік құнымен қосылатын кәсіпорын шығындары

Өнімнің
өзіндік құны өзінің құрамы  және  экономикалық тағайындалуы
бойынша әр текті шығындардан, өнімді жасау мен өткізудегі
ролінен  қалыптасады.  Бұл  жіктеу қажеттілігін
тудырады.

Шығындарды
жіктеу шығындарды дұрыс жоспарлауды, есептеу мен талдауды ұйымдастыруға және
осының негізінде өнімнің өзіндік құнын  төмендету
резервтерін  айқындауға мүмкіндік береді.

Шығындарды
негізгі топтастыру «экономикалық элементтер» және «шығындар баптары» бойынша
топтастыру болып табылады. Осы топтас-тыру  негізінде маңызды
құжаттар әзірленеді: өндіруге жұмсалған шығындар сметасы және
өнімнің жеке  түрлері бойынша өзіндік құнды калькуляциялау.

Өнімнің
өзіндік құнын құрайтын шығындар, олардың экономикалық
мазмұнына  сәйкес (өзіндік құнға не және қандай көлемде кірді)
келесі экономикалық элементтері бойынша топталады:

а)
материалдық шығындар (қайтарылатын қалдықтардың құнын шегер-генде­), онда
мыналардың құны көрсетіледі:

— оның
негізін құрап,  басқа жақтан сатып алынатын өндірілетін немесе өнімді
жасау кезінде қажетті компонент болып табылатын, өнім шикізатының;

— қалыпты
технологиялық процесті қамтамасыз ету үшін және өнімді орау үшін пайдаланылатын
немесе басқа өндірістік және шаруашылық қажеттеліктеріне жұмсалатын, сатып алу
материалдарының, сондай-ақ  жабдықтарды жөндеу үшін қосалқы
бөлшектердің, құрал-саймандардың, керек-жарақтың, аспаптар мен басқа еңбек
құралдарының тозуының,  арнайы киімнің  және құндылығы
аз  басқа  заттардың тозуының;

— берілген
кәсіпорында әрі қарай  жинақтауға  немесе
қосымша  өңдеуге  ұшырайтын, сатып алынатын жинақтаушы
бұйымдар мен жартылай өнімдердің;

— жақтас
кәсіпорындармен және кәсіпорынның негізгі қызмет түріне  жатпайтын
өндірістерімен және шаруашылықтарымен орындалатын, өндіріс-тік сипатты жұмыстар
мен қызметтердің.  Өндірістік сипатты жұмыстар  мен
қызметтерге мыналар жатады: өнімді жасау, шикізат пен материалдарды өңдеу
бойынша жеке операцияларды орындау,  тұтынылатын  шикізат
пен  материалдардың сапасын анықтау, белгіленген технологиялық
процестердің сақталуын бақылау, негізгі өндірістік қорларды жөндеу және т.б.
үшін  сынаулар жүргізу.

Кәсіпорынның
ішінде жүктерді тасымалдау бойынша жақтас ұйымдар-дың  тасымалдау
қызметтері (шикізатты, материалдарды, құрал-сайманды, тетіктерді,
дайындамаларды және т.б. тасымалдау)  және дайын өнімді сақтау
қоймаларына жеткізу де өндірістік сипатты қызметтерге  жатады;

—
геологиялық-барлау жұмыстарына және жерді құнарландыруға геологиялық-іздеу
жұмыстарына аударымдар бөлігінде табиғи шикізатты  пайдаланумен
байланысты шығындар,  тамырымен жіберілетін  ағаш үшін
төлемдер, кәсіпорындар  белгіленген
лимиттер  шегінде  су
шаруашылығы  жүйелерінен  жинайтын су үшін төлемдер;

— барлық
түрлер жағынан  сатып алынатын, технологиялық  мақсаттарға
жұмсалатын, энергияның  барлық түрлерін (электрлік, жылулық, қысылған
ауа, суық және басқа түрлерінің) өндіруге, ғимараттарды жылытуға жұмсалған
шығындар,  кәсіпорын  көлігімен  орындалатын
өндіріске қызмет көрсету бойынша  тасымалдау жұмыстары;

— табиғи
кему нормалары шегінде материалдық құндылықтардың жетіспеуінен және бүлінуінен
болатын ысыраптар.

Өндірістің
қайтарылатын шығындары деп шикізаттың, материалдардың. жартылай өнімдердің,
жылу тасығыштардың және өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) өндіру процесінде
пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну-шылық қасиеттерін (химиялық және
физикалық қасиеттерін) толығымен және жартылай жоғалтқан және осының күшінде
жоғары шығындармен (өнім шығарылуының төмендеуімен) немесе тікелей тағайындалуы
бойынша мүлде пайдаланылмайтын, материалдық ресурстардың басқа түрлерін
түсінуге болады.

Қалдықтарға
белгіленген технологияға сәйкес басқа цехтарға,  бөлімше-лерге
өнімнің  басқа түрлерін  өндіру үшін толық материал ретінде
берілетін, материалдық ресурстардың қалдықтары жатпайды.

б)
еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығындар, онда жұмысшылар мен қызметкерлерге
өндірістік көрсеткіштері үшін сыйақыларды,  ынталанды-рушы және
өтеуші төлемдерді қосқанда, кәсіпорынның өндірістік персоналы-на еңбекақы
төлеуге жұмсалатын шығындар, сондай-ақ кәсіпорынның штатында болмайтын, негізгі
қызметке жататын жұмыскерлерге еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығындар
көрсетіледі.

Еңбекақы
төлеуге  жұмсалатын шығындардың құрамына мыналар кіреді:

—
кәсіпорында  қабылданған еңбекақы  төлеу түрлері мен
жүйелеріне сәйкес кесімді бағалар, тарифтік мөлшерлемелер және
лауазымдық  айлық-тардан алғанда есептелген, орындалатын жұмыс үшін
жұмысақы төлемдері;

—
жұмыскерлерге натурал төлеу тәртібінде берілетін өнімнің құны;

— жүйелі
ережелер бойынша  ынталандырушы сипатты төлемдер, соның ішінде:  өндіріс  нәтижелері  үшін
сыйақылар (натурал сыйақылар құнын қосқанда), кәсіптік  шеберлігі
үшін тарифтік мөлшерлемелер мен айлықтарға  үстеме ақылар және т.б.;

— жұмыс
режимімен және еңбек шарттарымен байланысты, өтеуші сипатты төлемдер, соның ішінде  түнгі
уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көптеген режимдегі жұмыс,
демалыс және  мереке (жұмыс күні емес) күндеріндегі жұмыс
үшін,  бірнеше мамандықтың жұмысын қоса атқарғаны, қызмет көрсету
аймақтарының кеңейгені, ауыр, зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істегені үшін
тарифтік мөлшерлемелерге және айлықтарға үстеме ақылар;

— заңға
сәйкес  жеке салалардың  жұмыскерлеріне  ақықыз
көрсетілетін коммуналдық қызметтердің, тамақтанудың, азық-түліктің және
т.б.  құны;

—
қолданылып жүрген заңға сәйкес жеке тұрақты пайдалануында қалатын,
ақысыз берілетін заттардың (фирмалық киімді, керек-жарақты қосқанда) құны
(немесе олардың  төмен бағамен  сатылуына байланысты
жеңілдіктер сомасы);

— кезекті
(жыл сайынғы) және қосымша  демалыстарды төлеу;

—
кәсіпорындар мен ұйымдарды қайта ұйымдастырумен, заңмен анықтал-ған жағдайларда
жұмыскерлер мен штаттың қысқаруына байланысты олардан шығарылатын
жұмыскерлердің төлемақысы;

— еңбек
сіңірген жылдары үшін бір жолғы сыйақылар;

— шөлейт,
сусыз және биік таулы жерлерде жұмыс істегені үшін аудандық, экологиялық
коэффициенттер бойынша төлемақы;

—
экологиялық қолайсыз жағдайлары бар аудандардағы үздіксіз еңбек өтілі үшін
көзделген, жұмысақыға үстемелер;

— жоғары
және орта арнайы оқу орындарын бітірген жас мамандарға және КТУ түлектеріне
жұмысты бастауының алдында демалыс ақысын төлеу;

— сырттай
жоғары және орта арнайы оқу орындарында, сырттай аспирантурада табысты оқитын
жұмысшылар мен қызметкерлерге берілетін оқу демалыстарын төлеу;

— заңмен
көзделген  жағдайларда төмен төленетін жұмысты орындаған уақыт
үшін  төлеу;

— уақытша
еңбекке жарамсыздық жағдайларында іс жүзіндегі жұмысақыға
дейін  үстеме ақылар төлеу;

— басқа
кәсіпорындардан жұмысқа орналастырылған жұмыскерлерге белгілі  мерзім
бойында  алдыңғы жұмыс орнындағы қызметтік айлығының мөлшерін сақтап
төленетін,  айлықтарындағы  айырмашылық;

— кәсіпорынның
орналасқан жерінен жұмыс орнына және кері қайтқанда жолда болған күндері үшін
тарифтік мөлшерлеме, айлық мөлшерінде төленетін сомалар (жұмыстарды вахталық
әдіспен орындаған кезде);

—
біліктілігін жоғарылату жүйесінде жұмыстан қол үзіп оқыған уақытында,
кәсіпорын басшыларына, жұмысшылары мен қызметкерлеріне негізгі жұмыс
орны  бойынша жұмысақы төлеу.

в)
әлеуметтік қажеттіліктерге  аударымдар;

г) негізгі
қорлар амортизациясы;

д) өзге
шығындар – мерзімі өткен ссудалар және меншікті айналым қара-жаттарының
жетіспегенін толтыруға және негізгі қаражаттар мен материалдық емес
активтерді сатып алуға алынған ссудалар бойынша проценттерден басқа, салықтар,
алымдар, арнайы қорларға аударымдар, банктер несиелері үшін проценттер,
белгіленген несиелік келісімдер бойынша төлемдер, өнімді сертификаттау бойынша
жұмыстарды төлеу, іссапар шығындары, көшер-ақылар, өрттен қорғау және күзеттік
қорғау бойынша жақтас кәсіпорындарға төлеу, байланыс және есептеу
орталықтарының қызметтерін төлеу, лизингтік келісімдер бойынша
төлем  және т.б.

Шығындар
элементтері бойынша есептелген өзіндік құн, олардың  өнім-нің қандай
нақты түріне пайдаланылғанына байланыссыз, тұтынылған ресурстардың жалпы
көлемінің құндық өлшемінде көрсетуге мүмкіндік береді.  

Экономикалық
элементтер бойынша жіктеу, сондай-ақ, шығындарды қалыптастыру кезінде
әрбір элементтің мәндерін анықтауға және өзіндік құнды төмендетудің
негізгі бағытын айқындауға мүмкіндік береді.

3
Калькуляциялау, түсінігі мен принципі. Өнімді өткізу мен өндірістегі шығын
есебінің әдістері. Калькуляциялау және шығын есебінің құқықтық және фактілік
әдістері

Шығындардың құрылу сметалары, бағыттары және өнімнің белгілі  түрінің  бірлігіне есептегенде оларды анықтаубойынша шығындарды бақылау мақса-тында шығындардың калькуляциялық баптары бойынша шығындардың  жіктелуі  қолданылады.

Типтік калькуляцияда  шығындардың келесі баптары бар:

1. Шикізат және материалдар.

2. Қайтарылатын қалдықтар (шегеріледі).

3. Сатып
алынатын бұйымдар, жартылай өнімдер, жақтас  кәсіпорындар мен
ұйымдардың  өнеркәсіптік сипатты қызметтері.

4.
Технологиялық қажеттіліктерге арналған отын және  энергия.

5. Тікелей
өнім (жұмыстар мен қызметтер) өндірумен айналысатын жұмыскерлерге
еңбекақы  төлеуге жұмсалатын шығындар.

6.
Әлеуметтік  қажеттіліктерге аударымдар.

7.
Өндіруді  меңгеру мен дайындауға жұмсалатын шығындар.

8.
Машиналар мен жабдықтарды ұстау мен пайдалануға жұмсалатын шығындар.

9. Цех шығындары.

10. Жалпы
завод шығындары.

11. Өзге
өндірістік шығындар.

12.
Коммерциялық шығындар (өндірістен тыс).

Алғашқы
тоғыз пункттың сомасы цехтың өзіндік құнын құрайды.  Өзіндік құнға 10
және 11-тармақтарды қосқан кезде, өндірістік өзіндік құн алынады. Оған
12-тармақты қосып,  толық өзіндік құнды аламыз.

Шығындар
келесі белгілерден алғанда  былай бөлінуі мүмкін:

а)
өндірістік процеске қатысу белгісі бойынша –  «негізгі»
және «үстеме»  шығындар.

Негізгі
шығындар өнімді жасаумен байланысты (шикізат, негізгі материалдар,
технологиялық отын, өндіріс жұмысшыларының жұмысақысы).

Үстеме
шығындар – бұл өндіру және басқару процесіне қызмет
көрсетумен  байланысты шығындар: жалпы шаруашылық, жылпы өндірістік,
коммерциялық.

б)
өндіріс  көлемінің өзгеруіне байланысты белгісі бойынша

— тұрақты
және айнымалы шығындар.

в)
шығындардың белгілі кәсіпорынға тәуелділігі сипаты бойынша тәуелді (шикізат пен
материалдардың, отынның, еңбектің  жұмсалу нормасы) және тәуелсіз
(амортизация нормалары, әлеуметтік және медициналық сақтанды-руға нормалар,
бағалар және т.б.)болып бөлінеді;

г) өнімнің
өзіндік құнына жатқызу әдісі бойынша: тура және жанама.

4 Жүкқұжат
шығындары, олардың құрамы, тарату белгілері. Жүкқұжат шығындарын тарату
әдістемесі және басқармалық шешімді қабылдау

Жүкқұжат
шығындары – бұл басқару мен өндіріс процесіне қызмет көрсетумен байланысты
шығындар: жалпышаруашылықтық, жалпыөндірістік, коммерциялық.

Машиналар
мен жабдықтарды пайдалану бойынша шығындарға  машина-ларды ұстауға
тауар-материалдық құндылықтардың құны, жөндеу және қызмет көрсету бойынша
жұмысшылардың еңбегін төлеуге шығындар, құрал-сайманның және цех
ішіндегі  көліктің тозуы кіреді.

Жалпы
өндірістік шығындарға цехты, учаскені, өзге персоналды басқару аппаратын
ұстауға жұмсалатын шығындар, МБП тозуы, цехтың негізгі қорларының
амортизациясы, еңбек қорғау және т.б. кіреді.

Жалпы
шаруашылық шығындарға заводты басқару аппаратын, шахтаны, өзге персоналды
ұстауға жұмсалатын шығындар; жалпы заводтық (жалпы шахталық) тағайындалған
керек-жарақтың тозуы, заводтың (шахтаның) НҚ амортизациясы, іссапарға шығындар,
почта шығындары, салықтар, алымдар және т.б. кіреді.

Коммерциялық
(өндірістен тыс) шығындар өнімді өткізумен: ораумен, сақтаумен, портқа, жөнелту
станциясына дейін тасымалдаумен, көрмелерге, жәрмеңкелерге қатысуды, тауар
үлгілерінің құнын қосқанда, шығындардың бекітілген  нормалары шегінде
жарнамамен байланысты.

Өзіндік
құнда шикізаттың, отынның және өнім өндіруге жұмыс күшінің нақты шығыны көрініс
табады. Сондықтан ол әрбір кәсіпорын үшін де, тұтас алғанда сала үшін де
өндірістік және шаруашылық қызметті сипаттайтын, маңызды
көрсеткіш  болып табылады. 

Өзіндік
құн кәсіпорындарда еңбекті ұйымдастыру мен өндірістің, нарықтық жағдайларда
шаруашылықты жүргізудің және жаңа техниканы  ендіру әдістерінің
жетістіктерін де, кемшіліктерін де көрсетеді. Өзіндік құн көрсеткіші өндірісті
ұйымдастыру түрлерін таңдау және күрделі салымдар-дың экономикалық
тиімділігін анықтау кезінде негізгі болып табылады. Өзіндік құн – сату
бағасының құрама элементі. Бұдан оның өндіру тиімділігін  бағалау
кезіндегі маңызды мәні шығады.

Өзіндік
құнда өнім өндіруге жұмсалатын нақты шығындар көрсетіледі, сондықтан оларды
төмендету, ал осыдан, өзіндік құнды төмендету өндірістегі
экономистің  маңызды міндеті  болып табылады.

Өзіндік құнның
деңгейіне тірі және өткен еңбек шығындарымен, ғылыми-техникалық прогреспен
байланысты, көптеген факторлар әсер етеді. Сондықтан өзіндік құнды төмендету
үшін материалдық шығындарды үнемдеу және  еңбек өнімділігін өсіру
қажет.

Өзіндік
құнның төмендеуіне әсер ететін факторларды сала аралық, салалық және өндіріс
ішіндегі топтар  деп бөлуге болады.

Сала
аралық факторларға мыналарды жатқызады:

—
ғылыми-техникалық прогресс;

— жоғары
білікті кадрларды даярлау;

— көлікті
жетілдіру;

—
экономикалық рычагтар мен ынталарды пайдалану.

Салалық
факторлар – бұл көмір өндіретін кәсіпорындарды ұтымды орналастыру (көмір
өндіру мысалында):

—
көмір өндіру тәсілдері, техникасы мен технологиясы;

— қазу
жүйелерін жетілдіру;

—
көмір өндіру көлемі;

—
өндірістік бірліктердің жұмыс режимдері, кен-геологиялық факторлар.

Өзіндік
құнды төмендетудің маңызды өндіріс ішіндегі факторлары мыналар болып табылады:

— еңбек
өнімділігін өсіру;

—
материалдарды, отынды, электр энергиясын үнемдеу;

— негізгі
қорлардың пайдаланылуын жақсарту;

— үстеме
шығындарды төмендету және өндірістік емес шығындарды жою, өнім сапасы.

Өндіріс
көлемін ұлғайту шартты-тұрақты шығындардың төмендеуіне әкеліп соғады. Осы
фактор бойынша өнім бірлігінің өзіндік құнын төмендетуді
мына  формула бойынша анықтауға болады:

СН = ,

(10.1)

мұнда I_П және I_Д – шартты-тұрақты шығындардың және өнім өндіру индекстері;

У_п — өнімнің өзіндік құнындағы шартты-тұрақты шығындардың меншікті салмағы.

Көмір өндірудің
жетілдірілген техникасы мен технологиясын қолдану нәтижесінде өзіндік
құнды  төмендетуден  болатын үнемдеу мына
формула  бойынша анықталады:

Ст =  ,

(10.2)

мұнда C₀ және
C₁ – сәйкес түрде  ескі және жаңа техниканы
немесе  аса  жетілдірілген технологияны пайдалану кезіндегі
өнім  бірлігінің  өзіндік құны, мың теңге;

Д₁ –
жаңа техниканы немесе аса жетілдірілген технологияны  пайдалану
кезіндегі өндіру көлемі.

Өзіндік
құнды төмендетудің маңызды факторы орташа жұмысақының өсу қарқындары еңбек
өнімділігінің өсу қарқындарынан аспайтын жағдайда еңбек өнімділігін өсіру болып
табылады. Бұл жағдайда тірі еңбек шығын-дарының төмендеуі, яғни өнім бірлігіне
жұмысақының төмендеуі қамтамасыз етіледі. Өзіндік құнды жалпы төмендету мына
формула бойынша анықталады:

,

(10.3)

мұнда I_З және I_ПР – жұмысақының және еңбек өнімділігі индекстері;

У_З –
өнім бірлігінің өзіндік құнындағы жұмысақының меншікті салмағы.

Материалдық
шығындардың төмендеуіне оларды жұмсаудың  меншікті нормаларын азайту,
бір материалды аса арзан немесе ұзақ мерзім бойы
пайдаланылған,  тазарту  және дайындау
забойларында  бекітудің  аса
тиімді  технологиялық төлқұжаттары қолданылатын, басқа материалға
ауыстыру есебінен қол жеткізуге болады.

11 тақырып. Кәсіпорынның өндірістік және маркетингтік қызметі

Дәріс жоспары:

1 Стратегиялық жоспарлау және маркетингтік тәсілдер. Маркетингтік стратегияны өткізу жолдары мен таңдауы

2 Кәсіпорынның қызметін жоспарлаудың методологиялық негізі. Жоспар құрылымы. Ішкі өндірістік жоспарлау

3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын өңдеу. Бағдарлама көрсеткіштерін есептеу әдістері

4 Кәсіпорынның өндірістік қуаты және оны анықтау әдістері

Дәрістің қысқаша мазмұны:

1 Стратегиялық жоспарлау және маркетингтік тәсілдер. Маркетингтік стратегияны өткізу жолдары мен таңдауы

Жоспарлау мен бақылаудың өзара байланысы 11.1-суретте көрнекті ұсынылған.

ЖОСПАРЛАУ                      ҰЙЫМДАСТЫРУ            БАҚЫЛАУ

11.1 Сурет – Жоспарлау, ұйымдастыру, маркетинг және бақылау жүйесі арасындағы өзара байланыс

Жоспарлау екі бөлімнен тұрады – стратегиялық жоспарлау және маркетингтік жоспарлау.

Бақылау қорытындыны талдау, қорытындыны өлшеу, түзетуге әсер енгізуге жеткізу және соғансәйкес жүргізіледі.

Көптеген фирмалар арнайы қабылданған жоспар бойынша жұмыс жасамайды. Фирманың жаңадан келгенбасшыларының жұмыстарының көптігі сондай, олар жоспар жасаумен айналысуға да уақытары болмайды. Фирмалардакөптеген басшылар әлі күнге дейін формальді түрде жоспарланбаған және оның ешқандай маңызы болмайтындығын айтыншағымданады. Олар жазбаша түрде жоспарды дайындауға уақытарын босқа жібергілері келмейді. Олардың айтуынша, жоспардан қандай да бір пайда болу үшін нарықтағы жағдай тым ынтамен ауысады, ең ақырында ол тек сөрелерде тұратынболады.
Тек бұл үшін және фирманың басқада көптеген себептері үшін олар формальді жоспарлауды қолданбайды.

Формальді жоспарлау аз емес пайдаларға тиімділік береді.
Мелвилл Бранч бұл тиімділіктерді келесі тәртіп бойыншатізбектейді:

— Жоспарлау жетекшілерді болашақты ылғида ойлауға жетелейді.

— Фирманың қайтадан қолданылатын координациясын нақты жүргізеді.

— Келесідей бақылау үшін ол көрсеткіштерді қоюды жүргізеді.

— Ол фирмаларды саяси құру мен өз есептерін шешуге мәжбүрлейді.

— Ол фирмаларды кездейсоқ өзгерістерге дайындауды жүзеге асырады.

— Ол барлық лауазым иелерін өзара байланысты міндеттермен жүктемелеп қояды.

Стратегиялық жоспарлау қаншалықты басқа кез-келген жоспар үшін плацдарммен қызмет көрсетсе,
оны біз біріншікезете қарастырамыз. Біз стратегиялық жоспарлауды келесі түрлер бойынша анықтаймыз:

Стратегиялық жоспарлау – бұл фирма мақсаты арасындағы стратегиялық қолдауға сәйкес және басқармалық процестіқұру, оның маркетинг саласындғы мүмкіндіктері мен қағидалары. Ол фирманың нақты бағдарламалық өтініштерінқалыптастыруға сүйенеді, көмекші мақсаттар мен міндеттерді, өсу стратегиясы мен шаруашылық қоржын денсаулығынайтып береді.

Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері 11.2-суретте келтірілген.

 

11.2 Сурет — Стратегиялық жоспарлаудың кезеңдері

2 Кәсіпорынның қызметін жоспарлаудың методологиялық негізі. Жоспар құрылымы. Ішкі өндірістік жоспарлау

Фирманың стратегиялық жоспары ол қандай өндіріспен айналысатынын анықтайды. Енді олардың әрбірі үшін меншікдетализацияланған жоспарды жасау қажет болады. Егерөндіріс өзіне бірнеше топтар түрлерін, тауарлар түрлерін, маркалармен нарықтар түрлерін алатын болса, олардың ірбіріне жеке жоспар әзірлеуі керек. Сондықтан бұл үшін біз өндірісжоспарымен, нарықтағы қызмет жоспарымен және маркалық бұйымдарды шығарумен кездесетін боламыз. Бұлжоспарлардың барлығын біз бір—ақ атау «маркетинг жоспары» деп атайтын боламыз. Маркетингтік жоспардың негізгібөлімдері мен маркетингтік бюджет әзірлеудің соңғы кезеңдеріне тоқталамыз.

Әдеттегідей немесе маркалық бұйымдарды шығару келесі тарауларды қамтитын болады: бақылау көрсеткіштерінтексеру, ағымдағы маркетингтік жағдайларды баяндау, мүмкіндік және қауіптілік тізімі, мәселе мен есеп тізімі 11.3-суреттекелтірілген.

11.3 Сурет – маркетингтік жоспарды құрастырушы

3 Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын өңдеу. Бағдарлама көрсеткіштерін есептеу әдістері

Стратегиялық жоспарлау саласының негізгі құралы фирманың шаруашылық қоржынын талдау болып табылады. Мәселе осы қоржынның жағдайын жетекшілердің бағалауы, яғни, фирма өндірісінің құрамына кіретін барлық бағалауережелері туралы болмақшы. «Өндіріс» кезінде фирма бөлімі, рауар түрлері, жай немесе маркалық тауарлар болуы мүмкін.

Мұндай талдаулар көп те, аз
да өндіріс тиімділігін айқындауды және олардың әрқайсысын жекежасауға шешімқабылдауды талап етеді. Фирма тиімді өндірістің және қысқарту немесе мүлдем жоғалтудың негізгі ресурстарыныңәлсіздігін қалайды. Ол өзінің шаруашылық қоржынын жамандардан құтылатын және қосымша күш жинайтын, бекітетінеткісі келуі мүмкін.

Әдетте өндірісті бағалау, стратегиялық жоспарлау өндірістік фирмада өз келешегін болжаушылық бар екенін көрсетеді.

Өсу стратегиясын үш деңгейде өткізілген талдау негізінде әзірлеуге болады. Бірінші кезеңде фирма қызметінің бүгінгімасштабы кезінде пайдалануға болатынын айқындайды (интенсивті өсу мүмкіндігі). Екінші кезеңдеде маркетингтік жүйесаласында басқада элементтермен интеграция мүмкіндігін айқындайды (интеграциялық өсу мүмкіндігі). Үшінші кезеңдешектеулі салалармен ашылатын мүмкіндіктер айқындалады (диверсификациялық өсу мүмкіндігі).

12 тақырып. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету

Дәріс жоспары:

1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі: түсінігі, оның деңгейін көтеру бағыты. Ғылыми—техникалық әлует және  өнімніңбәсекеге қабілеттілігіне оның әсерін экономикалық бағалау

2 Өнім сапасы: түсінігі, оның деңгейін көтеру жолдары мен көрсеткіштері. Кәсіпорындағы өнім сапасын басқаружүйесі. Өнім сертификациясы мен стандартталуы

3 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін көтеру ролін бағалау. Жұмыс пен қызмет, өнімді бағалау түрлері. Кәсіпорындағыбағабелгілеу механизмі. Нарықтық экономика жағдайында бағаны мемлекеттік реттеу

Дәрістің қысқаша мазмұны:

1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі: түсінігі, оның деңгейін көтеру бағыты. Ғылыми—техникалық әлует және  өнімніңбәсекеге қабілеттілігіне оның әсерін экономикалық бағалау

Нарық өзімен қоғамдық қатынастар саласын ұсынады, тауарлардың өз арасындағы бәсекелестікпен қоғамдықтұтынушыларға сәйкес тексеру мен салыстыруды қарастырады. Бәсекегеқабілеттілік деген сөздің өзі тауар мен қызметқатынастары бойынша олардың бәсекеге қабілеттілік мүмкіндігін білдіредіі, яғни, өткізілген жүктелім немесе аналогтыққызмет пен тауардың басқалармен бірге бәсекелестігінің пайдалы болуы.

Тұтынушыларға қажетті өнімін таңдау туралы сұрақты қарастырғанда процестік мәліметтер үшін сипатталатын кезеңқатарларын ерекше сызып көрсетуге болады. Біріншіден, бір ғана немесе сол ұсынылған тауардың тұтынушынықанағаттандырған өнім түрлеріне салыстыру өткізу, сатып алушы олардың нақты тұтыну қасиетін есептейді, тұтынушыныңөзіне бұйымның сәйкес келу деңгейін анықтайды, белгіленген оймен және өнімнің әрбір түрлерінің тұтыну тиімділігініңдеңгейінің тәсілдері  және бұл тиімділіктерге салыстыру өткізеді.

Екінші маңызды кезеңдер де жүзеге асырылады және тұтынушышығынының деңгейі олармен байланысты. Сол сияқтытұтынушылық бағалау кезінде сатып алушы үшін өнімнің қасиеттерінің ешқандай маңызы болмайды. Бұдан басқа, оны сатылатын тауардың бағасының құрылымы қызықтырады. Тұтынушыны қаншалықты тауардың өзі қызықтырса, ал оныңқабілеттілігі басқа тауарлармен салыстырғанда көптеген тиімділіктермен қамтамасыз етеді, яғни, сатылған бағасының бірпараметрі көрсетілген тиімділікті анықтауда сатып алынған өнімнің бәсекегеқабілеттілігін көрсетеді.

Тауардың бәсекеге қабілеттілігі аталған нарықта анықталған уақыт кезеңінде тауардың табысты сатылуы болады. Бұлмүмкіншілік көптеген факторларға қатысты болады, оның бағасы кіреді, төлем жағдайы, қою уақыты, жарнамалықшығындар мен ұйымдастыру, кедендік салудың және салық өлшемі, нарықтағы аналогтық тауардың қанғандығы әсерінбереді. Бір ғана бәсекеге қабілеттіліктің негізгі көрсеткіштері тауар сапасы, оның жаңалығы болмақ.

Төмен сорттағы, ішкі нарық өнімінен қалған тауарларды қойған кәсіпорын ішкі нарықта бәсекеге қабілетті бола алмайды. Сол уақытта кәсіпорын өзінің ішкі тапсырыс берушілерін ең жоғарғы стандарттар деңгейінде тұтынуменқамтамасыз етуге тырысатын кез—келген нарықта бәсекегк қабілетті болатынын білетін болады. Бәсекеге қабілеттіліккатегориясы берілген ұғымды қарастыру кезінде есептелетін қатанрлар ерекшелігін игереді:

— кез—келген өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оны басқа тауарлармен салыстырғандағы қорытындысында анықталады, сондықтан, салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады;

— бәсекеге қабілеттілік өз мәнінде қоғамдық тұтынудың нақты қанағаттануы деңгейі бойынша тауар—бәсекеден өнімніңайырмашылығын көрсетеді;

— қандай да бір объектінің бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін оны нақты қоғамдық тұтынуға сәйкес деңгейі бойыншабасқа тауарлармен тек қана салыстырмау қажет, сонымен бірге, бұл кезде маркетинг шығындары мен өз тұтынуындақанағаттандыру үшін сатып алуда пайдалану және шығындарды есептеу болады;

2 Өнім сапасы: түсінігі, оның деңгейін көтеру жолдары мен көрсеткіштері. Кәсіпорындағы өнім сапасын басқаружүйесі. Өнім сертификациясы мен стандартталуы

Тауар берілген тұтынуды қагнағаттандыруы үшін техникалық параметрлерді тұтынумен сәйкес келетін көрсеткіштер жиынтығын игеруге міндетті, және мұндай жағдайда ол сатып алушының қызығушылығын тудырса ол сатып алуы да мүмкін.

Мұндай
жағдайда,

(12.1)

Бір ғана аталған шартты сақтау тауардың нарық сұранысында пайдалануға болатынында. Оның сатып алуы мен пайдалануы ресурстарды тұтынуға болатын шот бойынша төленеді, яғни, сатып алушының төлемқабілеттілігі жетіп жатса, онда бұйым сатылып алынады.

Өз жағын тұтыну құралдардың мөлшерін сипаттайтын бірнеше параметрлерді игереді, яғни, сатып алушы оған қанағаттанарлық төлем жасаған жағдайда. Егер тауардың экономикалық көрсеткіштері оларды көтерсе, онда аталған тауардың көмегімен тұтыну қанағаттанарлық болмайды. Бұл жерде тауарды сатып алу тағы келесідей формула бойынша көрсетіледі:

,

(12.2)

мұнда ТЭП – тауардың экономикалық параметрі (тұтыну бағасы ТБ);

ТЭК –
тұтынудың экономикалық көрсеткіштері.

Өнімді
тұтынудағы баға деңгейін анықтау әлі бір қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді,
оның басқада аналогтық тауарлармен салыстырғанда бәсекеге қабілеттілігін атап
көрсетеді. Бұл сұрақ бірнеше өнім түрлерінің көмегімен нақты тұтынуды
қанағаттандыратын шығындарды салғастыру негізінде шешілетін болады. Шығындар
деңгейін аз ғана қамтамасыз ететін нұсқа нағыз тиімді болып табылады. Мұндай
жағдайда, өнімнің бірнеше түрінің техникалық параметрімен сәйкес келетін толық
бәсекеге қабілеттілік жағдайларды сақтау болып табылады:

,

(12.3)

мұнда С – бәсекеге қабілеттілік анықталатын бұйымды тұтыну бағасы;

С_о –
қазіргі уақытта өнім түрлерін пайдалануды тұтыну бағасы.

Бір ғана
тәжірибеде техникалық параметрлердің толық сәйкестенуі кездеседі, бәсекеге
қабілеттілік бағасына арналған тұтыну бағасының деңгейі абсолюттік деңгейді
пайдалануды қиындатады. Сонда бірлік шығындарының тиімді пайдалы шамасы мұндай
көрсеткіштерді қолдануға мүмкіндік туғызады. Сондықтан, бәсекеге қабілеттілікті
талдау кезінде бірден бір маңызды шешім мақсат пен функцияны нақты анықтау
болып табылады.

Өнімнің
бәсекеге қабілеттілік көрсекіштері сапасында шығын бірліктерінің тиімді
шамасын қолдану бәсекеге қабілеттіліктің келесі шартымен алынады:

,

(12.4)

мұнда К –
салыстырмалы пайдалы әсер;

Р –
пайдалы әсер;

С – тұтыну
бағасы.

Мүндай
жағдайда, біз тауарды тұтынудың сатып алу жағдайының екі түрін көреміз:

, .

(12.3) (12.4)

Осы тауар
оған нарықты өткізу көлемінде басқада бұйымдар жағынан бәсекеге қабілетті
болады. Көрсетілген қызмет оның бәсекеге қабілеттілігін талдау мақсатында тауар
параметрлерін топтастыру үшін базаларды көрсетеді.

Мұнан
әріде суретте өнімнің талабын қалыптастыру факторларының деталдарын бағалау
келтірілген.

Нарықты меңгеру	Бәсекелестік туралы мәлімет жинау	Әлуетті тұтынушылар сұранысы
Өнімнің талабын қалыптастыру
Тұтыну бағасын талдау	Бағалауға жататын параметр тізімдерін анықтау
Экономикалық параметр	Техникалық параметр	Нормативті параметр
Экономикалық параметр бойынша бірғана көрсеткіштерді анықтау	Техникалық параметр бойынша бір ғана көрсет-кіштерді анықтау	Нормативті параметр бойынша бір ғана көрсеткіштерді анықтау
Экономикалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін топтастыруды анықтау	Техникалық параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін топтастыруды анықтау	Нормативті параметр бойынша бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін топтастыруды анықтау
Бәсекеге қабілеттіліктің интегралдық көрсеткіштерін есептеу
Бәсекеге қабілеттілікті көтеру бойынша және оның шығындарды есептеудегі оңтайлануына шаралар әзірлеу

12.1
Сурет — Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың жалпы тізбесі

Егерде
тұтынушы мұндай жағдайда нарықтан тауар таба алмаса, онда ол өз талабын ұсыну
есебімен жүзеге асыруға мәжбүр болады. Бұл үшін тұтынушы бәрінен бұрын өзінің
көзқарасындағыларды шығарып тастап, маңызды саналмайтын талаптар мен ұсынылған
тауарлардың біреуіне соңғы шаралар бойынша техникалық параметрлерді жинақтау
сай келмейді. Мұндай процедураны ықшамдап жазудағы таңдаулар нарықта
көрінгендей түрлі элементтерді тұтыну құрылымында бір маңыздылықты игереді.

Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін көтеру ролін бағалау. Жұмыс пен қызмет, өнімді бағалау
түрлері. Кәсіпорындағы бағабелгілеу механизмі. Нарықтық экономика жағдайында
бағаны мемлекеттік реттеу.

Нарықтық
экономикада баға үш функцияны орындайды:

1) баға
сатып алушылар мен сатушылардың әрекеттерін бағдарлайтын ақпаратты береді;

2) баға
өндірудің аса үнемді тәсілін және сұраныстың аса ұтымды  тәртібін
ынталандырады;

3) баға
арқылы нарықтық қатынастарға қатысушылар арасындағы табыстарды үлестіріледі.

Бағалар
жүйесі  өте күрделі болса
да,  барлық  бағаларды  үш негізгі түрге
келтіруге болады — «келісімдік», «мемлекеттік», «әлемдік».

Келісімдік
бағалар сатып алушы мен сатушының келісімімен анықтала-ды, яғни тек берілген
тауарға  сұраныс пен ұсыныс есепке алынады.  Келісімдік
бағалардың меншікті салмағы ғана  берілген ел экономикасының
«нарықтылығы» дәрежесін анықтайды.

Нарықтық
экономикадағы мемлекеттік бағалар мемлекеттік кәсіпорын-дардың өніміне
анықталмайды. Өйткені нарықтық экономикада жеке кәсіпорындардан кем болмайтын,
көптеген мемлекеттік  кәсіпорындарға коммерциялық дербестілік тән
болады.

Нарықтық
экономикада мемлекеттік бағалар белгіленеді:

— кәсіпорын-монополистер өніміне;

— базалық ресурстарға (ел экономикасы үшін);

— әлеуметтік-маңызды тауарлар.

Мемлекеттік бағалар жүйесі екі элементтен тұрады: үкіметпен қатаң анықталатын, белгіленген бағалар жәнеэкономикалық конъюнктура өзгеріс-терін есепке алатын,  реттелетін бағалар.

Халықаралық  саудада әлемдік бағалар қолданылады. Ол бойынша  аса ірі экспорт-импорттық мәмілелер жасалатынбаға әлемдік болып саналады. Әлемдік баға екі фактордың: берілген тауарды тасымалдау шарттарының және  сатып алукөлемінің  (көтерме сауда немесе бөлшек  сауда бағасы) әсер етуімен ауытқуы мүмкін.

Келісім-шартта келісілген, тасымалдау және жеткізу шарттары фактура-лық бағаны  анықтайды. Келесі фактуралықбағаларды ажыратады:

а) «ExWORKS», сатушы тауарды сатып алушының қарамағына өз заводына (қоймасына) қоюға міндетті болғанда;

б) FOB, сатушы тауарды келісімде көрсетілген порттағы кеменің бортына жеткізгенде;

в) CAF, сатушы тауарды тағайындалған жерге дейін жеткізу фактісі бойынша барлық шығындарды төлеуге  міндеттіболғанда;

г) CIF, яғни  CAF бағасы, сатушының  өлім қаупінен немесе тасымалдау кезінде тауардың бүлінуінен сақтандырукелісімін жасау міндеттемесімен толықтырылады.

«Трансферттік бағалар» әлемдік бағалардың ерекше алуан түрлілігін білдіреді.

Бұл бағаларды халықаралық корпорациялар олардың әр елдерде орналас-қан бөлімшелерінің арасында қолданады. Трансферттік бағаларды фирма ішіндегі бағалар сияқты манипуляциялау корпорациялардың салық салу
максимум жеңілдетілген елде өнімнің соңғы бағасын көрсетуге мүмкіндік береді.

Қазіргі баға белгілеу жүйесі еркін нарықтық бағалардың жетекші ролінде базаланады.

Еркін нарықтық бағалар сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттесуіне негізделеді. Бағалардың  әр түрлі құрылымдары  келесі түрде берілуі мүмкін:

1) кәсіпорынның өндірістік-техникалық тағайындалған өнімге еркін көтерме бағасының құрылымы мына түрде болады:

Ц1 = С + Т + ҚҚС + АС, теңге,

(12.5)

мұнда С – бұйымның  өзіндік құны, теңге;

Т
– бұйымдарды өткізуден түсетін табыс, теңге;

ҚҚС – қосымша құнға салынатын салқ, теңге;

АС
– арнайы салықтар, теңге.

2) өндірістік-техникалық тағайындалған өнімге еркін көтерме бағасының құрылымы:

Ц2 = Ц1 + Нс + Нт, теңге,

(12.6)

мұнда Н_с – жабдықтау-өткізудің үстеме бағасы, теңге;

Н_т – саудалық үстеме, теңге.

3) халық тұтынатын тауарларға еркін (сату) бағаның құрылымы:

Ц3 = С + Т + ҚҚС + АС +А, теңге,

(12.7)

мұнда А – белгіленген мөлшерлеме бойынша акциздер, теңге.

4) халық тұтынатын тауарларға сатып алу (көтерме) бағасының құрылымы:

Ц4 = С + Т + ҚҚС + АС +А + Нс, теңге.

(12.8)

5) халық тұтынатын отандық тауарларға еркін бөлшек сауда бағасының құрылымы:

Ц5 = С + Т + ҚҚС + АС +А + Нс + Нт, теңге.

(12.9)

6) импорттық өнімге еркін көтерме бағаның құрылымы:

Ц6 = Цф + Пт + Нимп, теңге,

(12.10)

мұнда Ц_ф – тауардың фактуралық бағасы, теңге;

П_т – баж (кеден тарифі), теңге;

Н_имп – импортқа салық, теңге.

7) импорттық тауарларға  еркін бөлшек сауда бағасының құрылымы:

Ц7 = Ц6 + Нт, теңге.

(12.11)

Тепе-тең немесе нарықтық баға  біртіндеп белгіленеді. Егер сатып алу-сату  «нарықтық емес бағалар» бойыншажүргізілсе, тауарлардың жетіспеуі  (тапшылық) немесе артық болуы (асыра өндіру) шығады, бұл бағаның өзгеруіне әкеліпсоғады. Сонымен  баға  тепе-тең деңгейде  белгіленбегенше, осылай болады.

13 тақырып. Өндіріс пайдалылығы мен
кірісі

Дәріс
жоспары:

1 Кірістің
экономикалық мазмұны. Кіріс түрлері. Кәсіпорын кірісін бөлу мен қалыптастыру
тәртібі. Кәсіпорынмен төленетін жалпы салықты сипаттау. Кәсіпорынмен төленетін
салықты сипаттау

2 ҚР Салық
кодексімен сәйкес келетін салық салу кірісін анықтау кезіндегі шегерім
сипаттамасы. Корпоративтік табыс салығын анықтау бойынша жалпы ережелер.
Корпоративтік табыс салығын есептеу кезінде салық салу кірісін анықтау әдісі.
НДС есебі және басқада активтер бойынша жалпы ережелер

3 Өндіріс
пайдалылығы кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде

Дәрістің
қысқаша мазмұны:

1 Кірістің
экономикалық мазмұны. Кіріс түрлері. Кәсіпорын кірісін бөлу мен қалыптастыру
тәртібі. Кәсіпорынмен төленетін жалпы салықты сипаттау. Кәсіпорынмен төленетін
салықты сипаттау

Табыс
кәсіпорындар (ұйымдар, мекемелер) қызметінің жалпылаушы бағалау
көрсеткіштерінің  бірі болып табылады.

Табыс екі
маңызды функцияны орындайды:

1) кәсіпорын
қызметінің соңғы қаржылық нәтижелерін, оның ақшалай жинақтарының мөлшерін
сипаттайды;

2)
кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуына шығындарды қаржыландырудың
басты көзі болып табылады.

Табыс
тауарларды сатудан немесе қызметтер көрсетуден түсетін
табыстардың   жасалған шығындардан артуы ретінде болады.

Бухгалтерлік
есептерде пайда банктердің қысқа мерзімді несиелері бойынша проценттердің және
ағымдағы шығындардың өтеуден қалған табыстардың бөлігін білдіреді.

Фирма
«нөлдік экономикалық пайда» алғанда, ол өзінің шығындарын ғана
жабады. Компаниялар өз ресурстарын өзінің меншікті фирмасында пайдаланып, одан
бас тартатын, бірақ өз ресурстарын өзге іске салып, оны алуы мүмкін болатын,
«қалыпты табыс» ұғымы бар. «Қалыпты табыс» фирма меншігін иеленушілер
жеткізетін ресурстарды пайдаланудың балама құныны білдіреді.

Табыстар –
қызметтің барлық түрлерінен түсетін қаржы түсімдерін көрсететін, кәсіпорындар
(фирмалар) жұмысының  маңызды экономикалық көрсеткіші,
оның  соңғы нәтижесі тапсырушымен төленген,  өндірістік  және  өткізілген  өнім  болады.

Фирма
шығындарының түрлеріне сәйкес табыстар да  бөлінеді:

а) кәдімгі
табыс – бұл тауардың (түсімнің) белгілі мөлшерін сатудан алынатын, ақшалай
сома. Ол тауардың осы мөлшеріне көбейтілген, тауардың бағасына тең;

б) орташа
табыс — өнім бірліктерінің санына бөлінген табысқа тең;

в)
шекті  табыс – бұл өндірілген өнім мөлшерінің шексіз аз ұлғаюы
есебінен жалпы табыстың  өсімшесі.

Шекті
табыс шығарылатын өнімнің әрбір қосымша бірлігінің өтелу мүмкіндігін бағалауға
мүмкіндік береді. Және шекті шығындар көрсеткіші-мен үйлесімінде кәсіпорынды
кеңейту мүмкіндігінің құндық бағдары болады. Фирма, өнім өндіруді өсіру туралы
шешім қабылдап, мына ережені басшы-лыққа ала алады: ол өндірісті онда шекті
табыс шекті шығындарға тең болатын деңгейге дейін ұлғайту керек.

Шаруашылық
субъектісінің деңгейінде тұтас табыстар жүйесі пайда болады:

— жалпы
(баланстық) табыс;

—
кәсіпорынның негізгі қорларын және өзге мүлкін сатудан түсетін табыс;

— сатудан
тыс операциялар бойынша табыс;

— таза
табыс.

Бұдан
басқа, салық салынатын табысты және салық салынбайтын  табысты
ажыратады.

Жалпы
(баланстық) табыс өнімді
(жұмыстарды,  қызметтерді)  сатудан, негізгі қорлардан,
кәсіпорынның  өзге мүлкінен түсетін  пайданың
және  осы операциялар бойынша шығындар сомасына азайтылған, өткізуден
тыс операциялардан  түсетін табыстардың сомасын білдіреді.

Өнімді
сатудан түсетін табыс өнімді сатудан түсетін түсім (ҚҚС және акциздерсіз) мен
өнімнің өзіндік құнына қосылатын, өндіру мен  өткізуге жұмсалатын
шығындар арасындағы айырым ретінде анықталады.

Негізгі
қорларды және кәсіпорынның өзге мүлкін сатудан түсетін табыс мфна формула
бойынша анықталады:

Дрф = Врф – Сфи * Иинф, теңге,

(13.1)

мұнда Врф –
негізгі қорларды және өзге мүлікті сатудан түсетін түсім, теңге;

Сфи* Иинф
– инфляция индексіне түзетілген, негізгі қорлар құны, теңге.

Сатудан
тыс операциялардан түсетін табыстардың (шығындардың) құрамына басқа
кәсіпорындардың қызметіне үлестік қатысудан; мүлікті жалға беруден алынатын
табыстар; акциялар, облигациялар және  кәсіп-орындарға тиесілі өзге
құнды қағаздар бойынша (диви­дендтер, проценттер), сондай-ақ санкциялар және
залалдың орнын толтыру түрінде алынған және төленген сомаларды қосқанда, өнімді
(жұмыстарды,  қызметтерді) өндірумен және оны өткізумен тікелей
байланысты емес операциялардан болатын басқа табыстар (шығындар) жатады.

Таза табыс
салықтардың жалпы табысынан және басқа міндетті төлемдерден төлеген соң
құрылады. Таза табыс кәсіпорынның толық қарамағында қалады.

Табыс
белгіленген мөлшерлемелер бойынша салықтарды есептеу  және төлеу
объектісі болып табылады, осының салдарынан кәсіпорын мен бюджет, мекемелер мен
банк институттары арасындағы қаржылық қатынастар пайда болады.

Шаруашылық
жүргізуші субъект егер жарғымен басқаша көзделмесе, таза табысты пайдалану
бағытын анықтайды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің ұйымдастыру түріне
байланысты табысты үлестірудің келесі сұлбалары бар:

а) акционерлік
қоғам (АҚ) үшін: таза табыс

Резервтік
қор                  Жинақтау
қоры                      Тұтыну
қоры

б) жауапкершілігі
шектелген серіктестік (ЖШС) үшін:

таза пайда

Резервтік      Жинақтау                   Тұтыну            Құрылтайшылар
арасында

қор                   қоры                            қоры                      үлестірілетін
пайда

Резервтік
қор – қызметті тоқтату және несиелік берешекті жабу жағдайында құрылады.

Жинақтау
қоры кәсіпорынның негізгі қорларды сатып алу, айналым қаражаттарын құруға
арналған  қаражаттарының көзін білдіреді.

Тұтыну
қоры – әлеуметтік дамыту және кәсіпорын ұжымын  материалдық
көтермелеу бойынша шараларды іске асыру үшін  тағайындалады.

2 ҚР Салық
кодексімен сәйкес келетін салық салу кірісін анықтау кезіндегі шегерім
сипаттамасы. Корпоративтік табыс салығын анықтау бойынша жалпы ережелер.
Корпоративтік табыс салығын есептеу кезінде салық салу кірісін анықтау әдісі.
НДС есебі және басқада активтер бойынша жалпы ережелер

Салықтар –
бұл белгіленген уақытта және заң бойынша бекітілген мөлшерде анықталған
бюджеттен тыс қорлар мен бюджеттік салық төлеушілердің міндетті жарнасы.
Салықтық жүйе – бұл құрылу мен есептеу әдістері төмендегідей қағидалар бойынша
өткізілетін салық түрлерінің жиынтығы:

—
біркелкілік — тәжірибеде жиі қолданылмайтын, бір жағынан салықтың бір рет
төленуі;

— бірқалыптылық
— бірлік ережесі, мемлекет салық төлеушілерге жалпы көзқарас тұрғысында
қарайтын бір ғана тәсіл;

— анықтық
— алдын ала қойылатын салық төлеушілердің тәртібі (мөлшерлеме, мерзімі, есептеу
базасы);

—
төлеусіздік — мемлекет салық төлеушіге ешқандай бюджет қаражаттарына енгізетін
эквиваленттерді ұсынбайды;

Кәсіпорын
үшін көздердің қандай шоттарының қаражаттарынан салықтардың төленуі мүмкін
екені өте маңызды. Көздердің салыққа тәуелділігінің пайда болуы келесідей
топтастырылады:

— өнімнің
өзіндік құнымен қатысты болатын шығындар салығы (жер салығы, автокөліктер
салығы);

— өнімді
өткізуден түскен пайданың салығы (НДС, акциздер, экспорттық тарифтер);

—
кәсіпорынның қаржылық қорытындысымен қатысты шығындар бойынша салықтар
(корпоративтік табыс салығы, мүлікке салық, жарнамадан түскен салық);

—
кәсіпорын өкімімен қалдырылған табыспен жабылатын шығындар бойынша салықтар.

Салық салу
табысы (зиян) – салықтық заңдылықтармен сәйкес анықталған есептік кезеңдегі
табыстар сомасы. Кәсіпорын табыстың жалпы сомасының барлық шығындарымен
есептелген салық салу табысын анықтайды. Табыс түрлері мен шегерімдер тізімі
салық заңдылықтарымен анықталады.

Төлем
салығы – бұл есептік кезеңде төлеуге жататын және салық салу табысымен
есептелген салықтар сомасы.

Есептік
табыс – бұл зиянмен байланысты болатын салықтың потенциалдық сомасын
төмендететін немесе салықты шегеруге дейінгі зияндар мен кірістер есебімен
көрсетілетін кездейсоқ бап бойынша қосатын есептік кезеңдегі залал мен табыстың
жиынтығы.

Салық
төлеу немесе есептелген салықты төмендету потенциалының шығындары есептік
кезеңдегі есептелген салықтың төмендеуімен байланысты, салықтық бұл сомасы
пайда мен зиян есебінен көрінеді.

Салық
төлеудің сомасы Салық кодексіне сәйкес анықталады. Кей жағдайлар ережесінде
есептік табыстарды анықтау үшін қолданылатын есептік саясаттан салық салу
табысы анықталады.

3 Өндіріс
пайдалылығы кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде

Пайдалылық
– бір жолғы және ағымдағы шығындар тиімділігінің көрсеткіші. Жалпы жағдайда
пайдалылық олардың арқасында осы табыс алынған, табыстың бір
жолғы  және ағымдағы шығындарға қатынасымен анықталады.

«Өндіріс
пайдалылығын» және «өнім пайдалылығын» ажыратады.

Өндіріс
пайдалылығы кәсіпорын мүлкінің қаншалықты нәтижелі пайдала-нылатынын көрсетеді
және келесі түрде  анықталады:

Рпп = Дб / (Фо + Фоб) * 100,%,

(13.2)

мұнда  Д_б –
баланстық табыс, мың теңге;

Ф_о –
негізгі қорлардың орташа жылдық құны, мың теңге;

Ф_айн –
айналым қаражаттарының шамасы, мың теңге.

Өнім пайдалылығы  ағымдағы
шығындардың  нәтижелілігін  көрсетеді  және  мына
формула бойынша анықталады:

Рпр = Дрп / Сп * 100, %,

(13.3)

мұнда Д_рп —
өнімді сатудан  түсетін табыс, мың теңге;

С_п —
өткізілетін өнімнің өзіндік құны, мың теңге.

Өнімнің  пайдалылығын
тұтас алғанда  барлық өнім бойынша да,  оның жеке түрлері
бойынша да анықтауға болады. Қазіргі уақытта  кәсіпорынның
«денсаулығы» жағдайын анықтау үшін нарықтық экономикасы дамыған  елдерде
қолданылатын, бірқатар жаңа көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады:

Негізгі
табыстылық коэффициенті – меншікті капиталдың пайдалылық коэффициенті, ол таза
табыстың  меншікті капиталдың шамасына  қатынасы ретінде
анықталады.

Процентпен
берілген коэффициент, меншікті капиталдың орнының толу дәрежесін көрсетеді және
кәсіпорынның тіршілік етуі мен дамуының қажетті
жағдайларын  сипаттайды.

Келесі
пайдалылық коэффициенттері, маңызды болса да, бірақ олардың жартылай мәні бар
және олар  алдыңғы көрсеткіште біріктірілген:   

—
инвестицияланған капиталдың пайдалылық коэффициенті, ол процент-тік қатынаста
инвестицияланған капиталдың пайдалылығының орташа мөлшерлемесін білдіреді
(инвестицияланған капитал кәсіпорынның қаржылық салымдарының пайдаланылу түріне
байланыссыз, айналымдық капитал плюс негізгі капиталға тең). Соған қарамастан,
ол жеке сипатта болады, өйткені басқа жедел айналымдардың қалай жүретінін
көрсетпейді (қарыз капиталының қаржылық салымдары, меншікті
капиталдың  қаржылық  салымдары);

—
пайдалылық коэффициенті, шығындар мен табыстар арасындағы бар қатынастарды
көрсете отырып, сатудан түскен жұмысақы үлесін процент түрінде білдіреді.

14 тақырып. Кәсіпорын қаржысы

Дәріс жоспары:

1 Кәсіпорын қаржысы туралы түсінік және
функциясы. Кәсіпорынның қаржылық қызметін
ұйымдастыру бағыты мен негізгі принциптері

2 Кәсіпорын қызметінің
қаржылық функциясы: құрамдық элементтер, құқықтық, нормативтік және ақпараттық
қамтамасыздық

3 Кәсіпорынның қаржылық ресурсы. Қаржылық жоспарлау. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды қалыптастырукөздері

4 Қарызға қаражат алу тәсілдері. Несиелер, оларды ұсынудың негізгі принциптері

Дәрістің қысқаша мазмұны:

1 Кәсіпорын қаржысы туралы түсінік және функциясы. Кәсіпорынның қаржылық қызметін ұйымдастыру бағытымен негізгі принциптері

Кәсіпорын қаржысы – бұл өндірістік қорларды қалыптастыру, өндіру мен өткізу, қаржылық ресурстардың меншікпайда болуы, қаржыландырудың ішкі көздерін тарту, оларды пайдалану мен бөлу процестерінде туындаған экономикалыққатынастар. 

Қаржы – бұл иелік етуші субъекті мен мемлекет қызметіндегі функцияларды орындауға арналған ақша қаражаттарықорларын пайдалану мен қалыптастырумен байланысты ақша қатынастары.

Фирма қаржысын (бизнес) түрлі белгілер бойынша топтастыруға болады:

— ұйымдық—құқықтық түрлер бойынша – толық серіктестік қаржысы; сенімді серіктестік қаржысы; ашық және жабықакционерлік қоғам қаржысы; жауапкершілігі шектеулі қоғам қаржысы; жауапкершілігі қосымша қоғам қаржысы; өндірістіккооперативтер қаржысы;

— салалық қажеттіліктер бойынша –кәсіпорын қаржысы құрылыстық, саудалық, транспорттық, ауылшаруашылықтық, өнеркәсіптік және тағы басқа қызметтерді жүзеге асыратын халық шаруашылығын өзөімен қосады;

— субъектінің меншік құқығының тәуелділігі коммерциялық ұйымдар қаржысы, Қазақстанның заңды тұлғалары меназаматтарының меншігі болып табылатын мүліктер, мемлекеттік білім, шетелдік азамат және бірлескен меншіктілік.

Фирма қаржысы (бизнес) иелік ететін субъектілерге келесідей функцияларды орындауға міндеттейді: үлестірілім жәнебақылау.

Үлестірілім функциясы қаржы ресурстарындағы қалыптастырылған жалпы соманы үлестіру мен қайта бөлу арқылыжүзеге асырылады. Оның қорытындысы ақша қаражаттарының мақсатты қорын пайдалану мен қалыптастыру, капиталдыңтиімді құрылымын қолдау болып табылады (бастапқы капиталдың қалыптастырылуын қамтамасыз ету, қаржы ресурстарымен кірістерді үлестіру пропорциясының негіздемесін құру, мемлекет, тұтынушы, өндіріс қызықтарын үйлестіру).

Бақылау функциясы фирма (бизнес) қызметіндегі қаржылық бақылауды, сондай—ақ, оперативтік және ағымдағыжоспарға сәйкес қаржы ресурстарын пайдалану мен тарату, қалыптастыру процесін жүзеге асырудан тұрады. Фирмадағықаржылық бақылаудың екі түрі бар: қаржылық көрсеткіштерді өзгерту, қаржыландыру стратегиясын өткізу мен есептеужәне төлем жағдайы.

Фирманың қаржысын ұйымдастыру анықталған қағидалардан құралады: жеке меншіктілік, кәсіпкерлік пентаңдауеркіндігі, жеке қызығушылық, бәсеке, баға жүйесінің тірегі немесе нарықтық жүйе, үкіметтің шектелген ролі.

2 Кәсіпорын қызметінің қаржылық функциясы: құрамдық элементтер, құқықтық, нормативтік және ақпараттыққамтамасыздық

Қаржылық жоспарлау әдісі – есеп айырысу жоспарының тәсілдері мен нақты тәсілдер. Оларға қатысты болады:

— есептесу—аналитикалық;

— нормативті;

— баланстық;

— жоспарлы шешімді оңтайландыру;

— экономико—математикалық үлгілер.

Жоспарлаудың есептесу—аналитикалық әдісінің мазмұнын талдау негізінде келешек кезеңдегі олардың шамасынқаржылық көрсеткіштер шамасымен болжайтын талдаумен бекітіледі. Жоспарлаудың берілген әдісі қаржылық – экономикалық нормативтер болмағанда қолданылады, ал көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс тура тәсілмен қойылуымүмкін, жанама тәсілді үйрену кезең қатарларының динамикасымен үйретіледі (ай, жыл).

Қаржылық көрсеткіштерді жоспарлаудың нормативті әдісінің мазмұны алдын ала қойылған қалып пен қалыптылыққаржы ресурстарының корпорациясын тұтыну мен олардың көздерін қалыптастырумен бекітіледі. Мұндай нормативтерсалықтар мен алым мөлшерлемесі, мемлекеттік әлеуметтік қорлар тарифінің аударымдары, амортизациялық аударымдарнормалары және басқалар болып табылады.

Жоспарлаудың нормативті әдісі ең қарапайым және қолайлы болып табылады. Сондықтан корпорацияны қаржылықбасқару мәселесінің маңыздылығы ақша ресурстарын пайдалану мен қалыптастыруға, оларды сақтауға бақылауұйымдастыруға арналған нормативтер мен негізделшен экономикалық норманы әзірлеу болып табылады.

Қаржылық көрсеткіштерді жоспарлаудың баланстық әдісінің мазмұны баланстың арқасында оларды факті бойыншатұтынатын және қаржы ресурстарында ғана болатын баланстардан тұрады. Баланстық әдіс төлемдік күнтізбе, кіріс пеншығыс тоқсандық жоспары, ақша қорларын төлеу мен түскенін бағдарлау кезінде қолданылады (тұтыну мен қорлану).

Жоспарлық шешімді оңтайландыру әдісінің мазмұны жоспарлық есептеменің бірнеше нұсқаларын құрастырумен, олардан оптималдылықты таңдау үшін апарылады. Бұл үшін таңдаудың бірнеше критерийлері қолданылуы мүмкін.

Қаржылық жоспарлаудағы экономико—математикалық үлгілеу мазмұны қаржылық көрсеткіштер мен факторларарасындағы өзара байланысты сандық айқындаумен анықтауға, олардың шамасына әсер етуіне рұқсат береді. Берілген өзарабайланыс нақты тәсілдер мен экономикалық символдарды математикалық, теңгеру, теңсіздік, кестелер, графиктер жазуарқылы айқандалады. Үлгіге негізгі анықталатын факторлар қосылады. Үлгі тек функционалды немесе корреляциялықбайланыспен негізделуі мүмкін.

3 Кәсіпорынның қаржылық ресурсы. Қаржылық жоспарлау. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды қалыптастырукөздері

Қаржылық жоспарлау кәсіпорынды қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуді дамыту және болашақта оныңқаржылық қызметін тиімді көтеру бойынша жоспарлы (нормативті) көрсеткіштер мен қаржылық жоспарлау жүйесін әзірлеупроцесін өзімен ұсынады.

Кәсіпорынның қаржылық жоспарлық қызметінің негізгі міндеттері болып табылатындар:

— қаржылық, инвестициялық және өндірістік қаржылық ресурстарды қажеттіліктермен қамтамасыз ету;

— капитал салымының тиімді жолын анықтау, оны пайдаланудың рационалдық деңгейін бағалау;

— ақша қаражаттарын үнемді пайдалану есебіндегі ішкі шаруашылық резервтерін арттыруды айқындау;

— агент бақылаушылары, банктер, бюджет қатынастарындағы қаржылық рационалдық қойылым;

— акционерлердің қызығушылығын сақтау;

— қаржылық жағдайды бақылау, фирманың несие қабілеттілігі мен төлемқабілеттілігі.

Қаржылық жоспарлаудың маңызы:

1) нақты қаржылық көрсеткіш түрлерін стратегиялық мақсатта дайындауды іске асырады;

2) қаржы жобасының өмір қабілетін анықтау мүмкіндігін ұсыну;

3) ішкі қаржыландыруды алу аспаптарының қызметі.

Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты қаржы жоспары болады. Олар стратегиялық, ағымдық және жеделдік(оперативті) қаржылық жоспар.

Перспективті (стратегиялық жоспарлау) – кіріс және шығыс есебін болжау, ақша қаражаттары қозғалысын болжау, бухгалтерлік баланс болжамы.

Ағымдық жоспарлау — операциялық қызмет бойынша кіріс және шығыс жоспары, инвестициялық қызмет, баланс, ақшақаражаттары пайдалылығы мен түсім жоспары.

Оперативті жоспарлау – төлемдік күнтізбе, кассалық жоспар..

Қаржылық жоспарлаудың кезең бойынша процесі төмендегідей суретте ұсынылған:

Қаржылық жоспарлау процесі

Қаржылық жағдайды талдау                            

Кәсіпорынның жалпы стратегиясын әзірлеу

Ағымдағы қаржылық жоспарды құрастыру

Қаржылық жоспарды түзету және нақтылау

Оперативті қаржылық жоспарды әзірлеу

4 Қарызға қаражат алу тәсілдері. Несиелер, оларды ұсынудың негізгі принциптері

Несиелеу кәсіпкерлік қызметті қаржылық қамтамасыз ету түрлерін ұсынады. Ол кәсіпорын мен келісімді бекіту жолынұйымдастыру несиесі арасындағы өзара қатынастар негізінде жүзеге асырылады.

Несие келесідей функцияны орындайды:

— ақша қаражаттарының уақытша бос шоғырландыру;

— келесідей қайтарым жағдайында ақша қаражаттарын қайта тарату,

— несие операциясы мен құрал-саймандарды несиеге алуды
құру;

— ақша айналым жиынтығының көлемін реттеу.

Тарату функциясы ақша
қаражаттарын шоғырландыру кезінде  және оларды орналастыру кезінде жүзеге
асырылады.

Эмиссиондық функция несиелеу процесінде төлем
қаражаттары құрылуы жүзеге асырылады.

Бақылау функциясы несиелеу принципін сақтауды бақылау кезінде, клиенттің төлемқабілеттілігі мен
несиеқабілеттілігін бағалау кезінде, несие мен қарыз алушы қызметін бақылау
процесінде өткізіледі.

Несиелерді топтастыру.

Коммерциялық банктер өз клиенттеріне түрлі белгілер
бойынша топтастыруға болатын түрлі несие түрлерін
ұсынады.

Несиені қайтару уақыты бойынша ұзақмерзімді және
қысқамерзімді болып бөлінеді. Ұзақмерзімді несие негізгі қорлар қозғалысы,
капиталдық құрылыс, олардың кеңейтілген ұдайы өндірістегі
басты бейнесі және ол 1 жылдан астам уақытқа ұсынылады. Қысқамерзімді несие
айналым қаражаттарының айналымдылығына қызмет көрсетеді және 1 жылға дейін, ғана ұсынылады.

Қысқамерзімді несие топтастырылады:

А) объектіні несиелеудің экономикалық сипаты бойынша;

Б) өтеу уақыты бойынша: тез, мерзімі
ұзартылған (мерзімін ұзарту), мерзімі өткендер;

В) өтеу көздері бойынша: қарыз алушының қаражаттарының
шоты, кепілгердің қаражаттарының шоты, жаңа
несиенің шоты.

Г) қамтамасыз ету қағидаларының
байланысы бойынша: тура қамтамасыз ету, жанама қамтамасыз ету, қамтамасыз
етілмейтін.

Нарықта несие келесідей түрлер бойынша түседі: коммерциялық, банктік, тұтынушылық, ипотекалық,
банкаралық, шаруашылық аралық, мемлекеттік, халықаралық.

Коммерциялық несие бір кәсіпорыннан
екіншісіне тауарларды сату түрінің мерзімін ұзартып төлеу бойынша ұсынылады.
Мұндай несиенің құралы вексель болып табылады, коммерциялық банк арқылы
төленеді. Мұндай несиенің негізгі мақсаты – тауарды өткізу процесі мен оларға бекітілген пайданы тездету. Коммерциялық несие
бойынша пайыздар вексельдің сомасы мен тауар бағасына кіретін ережедегідей
банктік несие бойынша төмендетіледі. Коммерциялық несие мөлшері сауда және
өнеркәсіп компанияларын орналастыратын резервтік
капитал шамасымен шектеледі. 

Банктік несие банктерге және басқада несиелік-қаржылық институттардағы заңды тұлғаларға, аймақтарға,
мемлекетке, шетелдік клиенттерге ақшалай несие түрінде беріледі. Коммерциялық
несиемен салыстырғанда банктік несие қолданулы саласын кеңінен игереді.
Коммерциялық несие көлемі тауар айналымы мен өндіріс басылуы мен өсуіне
байланысты болады.

Тұтынушылық несие ережедегідей сауда компанияларына,
банктерге және мамандандырылған несиелік-қаржылық
институттарға тауарлар мен төлемдердің мерзімін ұзарту қызметі бойынша
ұсынылады. Әдетте мұндай несиенің көмегімен ұзақ пайдаланылатын тауарлар
өткізіледі.

Ипотекалық несиемен жылжымайтын мүлік кепілдігі
түсіндіріледі. Ол сатып алуға беріледі, тұрғын үй
құрылысы, жерді сатып алу, яғни, ұзақ мерзімді сипаттамаға ие болады.
Ипотекалық несие кредиторлар үшін бірден бір «сенімді»
болып табылады.

Банк аралық несие – бұл қарыз алушымен кредитордың
банктермен алға шығатын несиенің түрі.

Шаруашылық аралық несие коммерциялық несиемен
баспалдақтанады, бірақ тауар негізін игермейді: иелік етуші субъектінің әртүрлі
қарыздық ақшалай қаражаттар ұсынуды ойластырады.

Мемлекеттік несие меншіктік несие және мемлекеттік
қарыз болып бөлінеді. Бірінші жағдайда мемлекеттің
несие институттары экономиканың әртүрлі секторларын несиелейді. Екінші жағдайда
мемлекет мемлекеттік қарыз бен бюджеттік тапшылықты қаржыландыру үшін басқада
несиелік-қаржылық институттар мен банктерден ақшалай қаражаттарды қарызға алады
(қаржы нарығында мемлекеттік құнды қағаздарды
орналастыру).

Халықаралық несие қайтарымдылық, ақылы және тездету
жағдайында тауарлық ресурстар мен валюталық-қаржылық, халықаралық экономикалық
салада несие капиталының қозғалысын көрсетеді. Кредиторлар мен қарыз алушылар
жеке фирмаларға, банктерге, мемлекеттік және
аймақтық валюта-несие және қаржылық ұйымдар сапасынмен көрсетіледі.

Несиелеу қағидалары: қайтарымдылық, мақсатты сипаттама,
қауырттық, несиенің материалдық қамтамасыз етілуі, ақылы.

Несиелеу түрлері әртүрлі болуы мүмкін.
Тәжірибеде көбінесе келесідей кездеседі:

А) банк кәсіпорынның
есептік шотына несие сомасын аударады, яғни, кәсіпорын есептік шоттан банкке
сәйкес келетін соманы аударады;

Б) банкте кәсіпорын үшін
есептік құжаттар түсетін төлем өткізетін кәсіпорын түсімін есептейтін арнайы
несиелік шот ашылады. Егер кәсіпорын қаражаты
міндеттеме бойынша есептесуге жетпесе, онда банк оны
келісілген сомамен несиелендіреді. Алынған несие сомасы арнайы несие шоты
бойынша төлеу мен түсу айырмашылығы ретінде анықталады. Несие бойынша есептесу
қойылған келісім кезеңінде өткізіледі. Несиенің мұндай түрі
контокоррентнті несие деп аталады;

В) банк кәсіпорынға құнды қағаздар немесе тауарлық-материалдық құндылықтардың кепілдігіне арнайы шот ашады. Несиемен
қамтамасыз ету шегінде банк кәсіпорынның барлық шоттарына төлейді. Несиелеудің
мұндай түрі талап етілме несие деген атауға ие болады;

Г) банк есептік несиені векселді ұстанушыларға
төлем уақыты келгенге дейін вексльдерді сату жолымен ұсынады. Вексель
иеленушісі вексельде көрсетілген соманы банктен алады, комиссиондық төлемдер
мен басқада шығындар мөлшерлемесі есебінен төменірек.

Д) банк кәсіпорыннан төлеттіру құқығын аталған
кәсіпорын қызметінде жұмысты, өнімді сатып алушының дебиторлық қарызын өндіріп алумен алады. Банк кәсіпорынға
80-90% соманы жөнелтілген өнім үшін аударады. Төлемді алғаннан кейін кәсіпорын
қалған 10-20% соманы ұстап қалған пайыздық шоттан алып және оны комиссиондық
сыйақыға аударады. Несиелеудің бұл түрі факторинг деп аталады.

Негізгі әдебиеттер
тізімі:

1. ҚР
Азаматтық кодексі. — Алматы — 2004.

2. «Салық
және бюджеттегі басқада міндетті төлемдер туралы» ҚР кодескі (Салық кодексі) –
Алматы, ЛЕМ, 2006.

3.
«Инвестиция туралы» ҚР Заңы. – Алматы, 2002.

4.
«Инновациялық қызмет туралы» ҚР Заңы. – Алматы, 2002.

5.
«Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы» ҚР Заңы. – Алматы, ЛЕМ, 2006.

6.
2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы индустриалды-инновациялық
стратегияны дамыту. Астана, 2003.

7. 2004
жылдың 19 наурызындағы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті
экономика, бәсекеге қабілетті ұлт» атты Қазақстан Республикасының Президентінің
халыққа Жолдауы

8. 2005
жылдың 18 ақпанындағы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару
жолында» атты Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы

9. Волков О.И. Экономика предприятия: Курс лекций / О.И. Волков, В.К. Скляренко. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 280 с.

10. Грузинов В.П. Экономика предприятия: Учеб. пособие/ В.П. Грузинов, В.Д. Грибов. — М.: Финансы и статистика, 1998. — 208 с.

11. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика предприятий. М.: Финансы и статистика, 2002.

12. Желтякова И.А. Цены и ценообразование: Тесты и задачи/ И.А. Желтякова, Г.А. Маховикова, Н.Ю. Пузыня. — СПб.; М.; Харьков: Питер, 2001. — 208 с.

13. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Учебник. — М.: ИНФРА-М, 2003. — 439 с.

14. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Практикум: Учеб. пособие. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 192 с.

15. Мокий М.С. Экономика предприятия: учеб. пособие./ М.С. Мокий, Л.Г. Скамай, М.И. Трубочкина. — М.: ИНФРА-М, 2000. — 264 с.

16. Молотов С. Экономика предприятия: Конспект лекций/ С. Молотов, А. Оганесян. — М.: ПРИОР, 2002. — 112 с.

17. Радионов А.Р. Управление сбытовыми запасами и оборотными средствами предприятия (практика нормирования): учеб.пособие./ А.Р. Радионов, Р.А. Радионов. — М.: Дело и сервис, 1999.- 400 с

18. Раицкий К.А. Экономика организации (предприятия): Учебник/ К.А. Раицкий. -М.: Изд.-торговая корпорация Дашков и К*, 2003. — 1012 с.

19. Сергеев И.В. Экономика предприятия: учеб. пособие. / И.В. Сергеев. — М.: Финансы и статистика, 1997. — 304 с.

20. Швандар В.А. Экономика предприятия. Уч. пособие/ В.А. Швандар, Л.Я. Аврашков; Под ред. В.С. Торопцова. — М.: ЮНИТИ, 2002. — 240 с.

21. Шепеленко Г.И. Экономика, организация и планирование производства на предприятии: Учеб. пособие / Г.И.Шепеленко. — Ростов н/Д: Издат. центр «МарТ», 2000. — 539 с.

22. Шуляк П.Н. Ценообразование: Учеб.-практ. Пособие / П.Н.Шуляк. -М.: ИД «Дашков и К», 2001. — 216 с.

23. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. П.П. Табурчака, В.М. Тумина. — Ростов н/Д: ФЕНИКС, 2002. — 320 с.

24. Экономика предприятия: Учеб./ Под ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. — 718 с.

25. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.Я. Горфинкеля, Е.М. Купрякова. — М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1996. — 368 с.

26. Экономика предприятия / В.Я. Хрипач, Г.З. Суша, Е.И. Андросович. Под ред. В.Я. Хрипача. Минск: Изд. центр «ЭКОНОМПРЕСС», 2001. 464 с.

27. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.П. Грузинова. — М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1999. — 535 с.

28. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.М.Семенова. — М.: Центр экономики и маркетинга, 2000. — 312 с.

29. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. — М.: ЮНИТИ, 2003. — 720 с.

30. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.М. Семенова. — М.: Центр экономики и маркетинга, 2001. – 354 с.

31. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.Я. Горфинкеля, В.А. Швандара. — М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 2000. – 743 с.

32. Экономика предприятия (фирмы): Уч. / Под ред. О.И. Волкова, О.В. Девяткина; Рос. эконом. акад. им. Г.В. Плеханова. М.: ИНФРА-М, 2003. 601 с.

33. Экономика предприятия. Задачи. Ситуации. Решения: Учеб. пособие / Под ред. С.Ф. Покропивного. — Киев: Знання-Пресс, 2001. — 344 с.

Қосымша
әдебиеттер тізімі:

34. Биншток Ф.И. Ценообразование: Учеб. пособие / Ф.И. Биншток. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 197 с.

35. Есипов В.Е. Ценообразование на финансовом рынке: Учеб. пособие/ В.Е. Есипов, Г.А. Маховикова. — СПб.; М.; Харьков: Питер, 2001. — 176 с.

36. Желтякова И.А. Цены и ценообразование: Учеб. пособие/ И.А. Желтякова, Г.А. Маховикова, Н.Ю. Пузыня. — СПб.; М.; Харьков: Питер, 2001. — 109 с.

37. Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предприятия: Практикум: Учеб. пособие/ Н.Л. Зайцев.- М.: ИНФРА-М, 2002. — 223 с.

38. Кейлер В.А. Экономика предприятия: Курс лекций/ В.А.Кейлер. — М.: ИНФРА-М: НГАЭиУ, 2003. — 129 с.

39. Раицкий К.А. Экономика предприятия: Учебник/ К.А. Раицкий. — М.: Информац.-внедренческий центр «Маркетинг», 2000. — 693 с.

40. Экономика предприятия: Учебник / Под ред. В.П. Грузинова. — М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1998. — 535 с.